Co wspólnego ma zachowek z trwałą niezdolnością do pracy?

Głównym zamiarem Ustawodawcy przy wprowadzeniu instytucji zachowku było zapewnienie zabezpieczenia interesów spadkobierców ustawowych, których spadkodawca nie powołał do dziedziczenia w ramach przysługującej mu swobody testowania.

Art. 991 §1 Kodeksu cywilnego, mający podstawowe znaczenie przy instytucji zachowku brzmi, iż „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).”

W przytoczonym przepisie możemy dostrzec pewnego rodzaju uprzywilejowanie w stosunku do pewnych osób uprawnionych do zachowku, wskazując, iż określona wysokość zachowku, w tym wypadku 2/3 będzie przysługiwała osobie określonej jako „trwale niezdolny do pracy”.

Niestety Kodeks cywilny nie precyzuje w tym wypadku kim jest dokładnie osoba trwale niezdolna do pracy, tudzież jakie cechy powinny ją charakteryzować, aby w tym znaczeniu można było o niej tak mówić.

Stąd też koniecznym jest odniesienie do orzecznictwa.

Istotnym orzeczeniem w tym względzie jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., w sprawie o sygn. akt IV CK 158/02.

Sąd Najwyższy wskazał, że ustawodawca w art. 991 § 1 k.c. potraktował w sposób uprzywilejowany tylko dwie kategorie uprawnionych, mianowicie: małoletnich zstępnych i trwale niezdolnych do pracy.

Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania były względy humanitarne oraz że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów.

Nadanie jednakowych uprawnień osobom małoletnim i trwale niezdolnym do pracy, a więc zrównanie tych dwóch kategorii osób jest argumentem przemawiającym na rzecz tezy, że uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 k.c. odnosi się tylko do uprawnionych całkowicie niezdolnych do pracy trwale.

Zatem powyższe wskazuje jednoznacznie, iż uprawnionymi do wyższego zachowku są osoby trwałe i całkowicie niezdolne do pracy.

Z bardziej precyzyjnym pojęciem niezdolności do pracy można spotkać się na gruncie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zgodnie z którą „Niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu.”

Ustawodawca dokonał we wspominanej ustawie rozgraniczenia pomiędzy częściową i całkowitą niezdolnością do pracy. I tak całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, zaś częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Zaś jako niezdolność o charakterze trwałym przyjął, iż jest nią niezdolność do pracy jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy .

A co w przypadku emeryta lub rencisty?

Uzyskanie statusu emeryta nie jest zawsze równoznaczne z byciem osobą trwale niezdolną do pracy. Emerytem można bowiem zostać z chwilą osiągnięcia wymaganego wieku, ale również w przypadku niektórych zawodów, gdy możliwe jest również przejście na wcześniejszą emeryturę.

Stąd też samo uzyskanie statusu emeryta nie oznacza, że osoba taka jest trwale niezdolna do pracy, jednakże, im emeryt jest starszy, tym bardziej może stać się on niezdolny do pracy i tym samym istnieje większa szansa, na uzyskanie większego zachowku. Niemniej jednak uznanie, iż przysługuje takiej osobie wyższy zachowek zależy głównie od okoliczności sprawy i ich oceny dokonanej przez Sąd.

W wyroku z dnia 21 lutego 2014 roku Sąd Apelacyjny w Białymstoku w sprawie o sygn. I ACa 698/13, Sąd ten wskazał, iż fakt korzystania z emerytury w dacie otwarcia spadku nie jest w każdym przypadku równoznaczny z oceną, że w dacie otwarcia spadku strona była całkowicie niezdolna do pracy trwale. W systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje się uzyskanie prawa do wcześniejszej emerytury oraz prawa do emerytury z uzyskaniem powszechnego wieku emerytalnego. Dopiero osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego w dacie otwarcia spadku mogło dawać podstawy do rozważań w kwestii spełnienia przesłanki całkowitej i trwałej niezdolności do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c.

Jeśli chodzi o rencistów, również fakt przyznania im renty nie świadczy, iż automatycznie będzie przysługiwał im wyższy zachowek. Renta może być przyznana w przypadku częściowej lub całkowitej niezdolności do pracy, o których to mówi ustawa wskazana powyżej. Również i tutaj przyznanie wyższego zachowku zależy od okoliczności sprawy i ich oceny dokonanej przez Sąd.

Co istotne ocena zdolności do pracy następuje z chwili śmierci spadkodawcy, a więc to w chwili otwarcia spadku ustala się czy uprawniony do zachowku był całkowicie i trwale niezdolny do pracy.