Czy mogę zapisać cały majątek osobie spoza rodziny? Prawnik wyjaśnia

 

W mojej kancelarii w Poznaniu regularnie spotykam się z pytaniem, które dla wielu osób stanowi temat tabu: “Czy mogę zapisać cały swój majątek komuś spoza rodziny?”. To pytanie, choć może wydawać się kontrowersyjne, jest absolutnie zasadne i warto na nie odpowiedzieć w sposób kompleksowy. Szczególnie, że polskie prawo spadkowe nie jest tak oczywiste, jak mogłoby się wydawać.

Swoboda testowania – podstawowa zasada prawa spadkowego

Odpowiadając wprost na tytułowe pytanie: tak, możesz zapisać cały swój majątek osobie spoza rodziny. Polska ustawa przewiduje tak zwaną swobodę testowania, która jest jedną z podstawowych zasad prawa spadkowego. Oznacza ona, że każdy, kto posiada pełną zdolność do czynności prawnych, może rozporządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci w sposób, jaki uzna za stosowny.

W praktyce oznacza to, że możesz sporządzić testament, w którym jako spadkobiercę wskażesz:

• przyjaciela
• sąsiada
• dalekiego krewnego
• organizację charytatywną lub fundację
• czy nawet osobę, którą ledwo znasz

Moja wspólniczka adwokat wspominała kiedyś o przypadku klienta, który zostawił znaczną część majątku swojemu wieloletniemu listonoszowi, z którym przez lata zbudował niezwykłą przyjaźń. To dość nietypowy przykład, ale doskonale ilustruje istotę swobody testowania – decyzja należy do spadkodawcy i nie musi być uzasadniana.

Uwaga na zachowek – ograniczenie swobody testowania

Choć teoretycznie możesz zapisać cały majątek komu tylko zechcesz, w praktyce istnieje pewne ograniczenie swobody testowania – instytucja zachowku. Jest to kwota, której mogą domagać się najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy, jeśli zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej, niż wynikałoby to z ustawy.

Do osób uprawnionych do zachowku należą:

• zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki)
• małżonek
• rodzice spadkodawcy, jeśli nie ma on zstępnych

Znajomy adwokat z Poznania opowiadał mi o sprawie, w której spadkodawca zapisał cały majątek swojemu przyjacielowi, pomijając żonę i dzieci. Po jego śmierci rodzina skutecznie dochodzila zachowku, co znacznie uszczupliło majątek otrzymany przez przyjaciela. Spadkodawca nie zdawał sobie sprawy, że samo sporządzenie testamentu nie wystarczy, by całkowicie wyłączyć rodzinę od korzyści ze spadku.

Wysokość zachowku – ile trzeba “oddać” rodzinie?

Zachowek wynosi zwykle połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy wynosi on dwie trzecie tego udziału.

W praktyce oznacza to, że jeśli zapiszesz cały majątek osobie spoza rodziny, a masz na przykład dwoje dzieci i małżonka, to:

• małżonek mógłby żądać 1/4 wartości całego majątku (połowa z 1/2, która przypadłaby mu przy dziedziczeniu ustawowym)
• każde z dzieci mogłoby żądać 1/4 wartości majątku (połowa z 1/2, które podzielone między dwoje dzieci daje każdemu po 1/4)

Sprawy spadkowe czasem przypominają mi szachy – jeden nieprzemyślany ruch i cała strategia się sypie. Dlatego planując przekazanie majątku osobie spoza rodziny, trzeba zawsze uwzględnić potencjalne roszczenia o zachowek.

Wydziedziczenie – sposób na ominięcie zachowku

Istnieje jednak sposób na pozbawienie najbliższych prawa do zachowku – jest nim wydziedziczenie. Polega ono na wyraźnym wskazaniu w testamencie, że konkretna osoba uprawniona do zachowku zostaje go pozbawiona.

Uwaga – to nie takie proste! Wydziedziczenie jest skuteczne tylko wtedy, gdy występuje jedna z trzech przyczyn wskazanych w Kodeksie cywilnym:

1. Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
2. Dopuszczenie się względem spadkodawcy lub osoby mu bliskiej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
3. Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy

Lubię powtarzać, że w prawie spadkowym liczy się nie tylko kodeks, ale i dowody. W przypadku wydziedziczenia musimy być przygotowani na to, że spadkobiercy ustawowi mogą zakwestionować jego zasadność, a wtedy to na beneficjencie testamentu będzie ciążył obowiązek udowodnienia, że wydziedziczenie było uzasadnione.

W swojej praktyce w Poznaniu spotkałem się z przypadkiem, gdy klient chciał wydziedziczyć syna, argumentując to tym, że “nie odwiedza go wystarczająco często”. Musiałem wyjaśnić, że takie uzasadnienie najprawdopodobniej nie zostanie uznane przez sąd za wystarczające.

Zapis windykacyjny – precyzyjne rozporządzenie konkretnymi składnikami majątku

Jeśli chcesz przekazać konkretne składniki majątku osobie spoza rodziny, warto rozważyć zapis windykacyjny. Jest to stosunkowo nowa instytucja w polskim prawie (wprowadzona w 2011 roku), która pozwala na precyzyjne wskazanie, kto ma otrzymać określony przedmiot ze spadku.

Zapis windykacyjny musi być sporządzony w formie aktu notarialnego i może dotyczyć:

• nieruchomości
• użytkowania wieczystego
• spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
• przedmiotów majątkowych zapisanych w rejestrze (np. samochód)
• przedsiębiorstwa
• gospodarstwa rolnego
• ustanowienia na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności

Zastanawiałeś się kiedyś, co by się stało, gdyby zapisobierca windykacyjny odrzucił zapis? W takiej sytuacji przedmiot zapisu wchodzi do spadku i podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych, chyba że z treści testamentu wynika inna wola spadkodawcy.

Praktyczne wskazówki – jak skutecznie przekazać majątek osobie spoza rodziny?

W Poznaniu często spotykam się z klientami, którzy chcą zabezpieczyć osoby spoza rodziny, ale obawiają się komplikacji prawnych. Oto kilka praktycznych rad:

1. Rozważ darowizny za życia

Jednym ze sposobów na ominięcie problemu zachowku jest dokonanie darowizny za życia. Po upływie 10 lat od dokonania darowizny, jej wartość nie jest wliczana do substratu zachowku. To oznacza, że jeśli podarujesz komuś nieruchomość i przeżyjesz co najmniej 10 lat po tej darowiźnie, jej wartość nie będzie uwzględniana przy obliczaniu zachowku.

2. Spisz testament u notariusza

Choć testament własnoręczny jest ważny, testament notarialny daje większą pewność, że twoja wola zostanie respektowana. Notariusz zadba o to, by testament spełniał wszystkie wymogi formalne, a także pomoże precyzyjnie sformułować twoją wolę.

Często klienci pytają mnie o to wprost: “Czy notariusz może odmówić spisania testamentu, w którym zapisuję majątek osobie spoza rodziny?”. Odpowiedź brzmi: nie, notariusz nie może odmówić sporządzenia takiego testamentu, o ile spadkodawca ma pełną zdolność do czynności prawnych.

3. Rozważ ubezpieczenie na życie

Ciekawą alternatywą dla zapisu testamentowego jest ubezpieczenie na życie z wskazanym beneficjentem. Suma ubezpieczenia wypłacana wskazanej osobie nie wchodzi do spadku i nie podlega przepisom o zachowku. Jest to więc sposób na przekazanie majątku wybranej osobie z pominięciem ograniczeń wynikających z prawa spadkowego.

4. Bądź przygotowany na roszczenia o zachowek

Jeśli zdecydujesz się zapisać cały majątek osobie spoza rodziny, uprzedź ją o możliwych roszczeniach o zachowek ze strony twoich najbliższych. Warto nawet zabezpieczyć środki na wypłatę zachowku lub przewidzieć w testamencie, w jaki sposób zachowek ma zostać zaspokojony.

To się w głowie nie mieści, ale takie rzeczy się zdarzają – spadkobiercy nieświadomi obowiązku wypłaty zachowku wydają cały odziedziczony majątek, a potem nie są w stanie zaspokoić roszczeń uprawnionych.

Fundacja jako beneficjent – rozwiązanie dla filantropów

Jeśli nie masz konkretnej osoby, której chciałbyś zapisać majątek, ale zależy ci na konkretnym celu, warto rozważyć ustanowienie fundacji. Możesz powołać fundację w testamencie, określając jej cele i majątek, który ma być na nią przeznaczony.

Brzmi prosto, ale w praktyce bywa różnie. Ustanowienie fundacji w testamencie wymaga precyzyjnego określenia jej celów, organów i zasad działania. Zawsze rekomenduję skonsultowanie takiego rozwiązania z prawnikiem specjalizującym się w prawie fundacyjnym.

Podsumowanie

Podsumowując, możesz zapisać cały swój majątek osobie spoza rodziny, lecz musisz liczyć się z roszczeniami o zachowek ze strony najbliższych. Wydziedziczenie jest możliwe, ale tylko w ściśle określonych przez prawo przypadkach. Warto rozważyć alternatywne rozwiązania, takie jak darowizny za życia czy ubezpieczenie na życie.

Jako radca prawny nieraz doradzałem klientom, którzy chcieli zabezpieczyć osoby spoza kręgu rodzinnego. Z doświadczenia wiem, że kluczowe jest precyzyjne planowanie i świadomość konsekwencji prawnych podejmowanych decyzji.

W skomplikowanych sytuacjach rodzinnych warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, aby znaleźć rozwiązanie najlepiej odpowiadające indywidualnym potrzebom i okolicznościom.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każda sprawa spadkowa jest indywidualna, dlatego w celu uzyskania szczegółowych informacji zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Zapraszam do Kancelarii Prawa Spadkowego Radcy Prawnego Bartosz Kowalak: Radca Prawny Bartosz Kowalak ul. Mickiewicza 18a/3, 60-834 Poznań tel. +48 61 2224963