Czy można zrzec się spadku na rzecz innego spadkobiercy? Kompleksowa analiza prawna

Bartosz Kowalak – radca prawny Prawo spadkowe

W mojej wieloletniej praktyce jako radca prawny w Poznaniu, zagadnienie zrzeczenia się spadku na rzecz konkretnej osoby pojawia się niezwykle często. Jest to temat, który budzi wiele wątpliwości wśród klientów, a jednocześnie wymaga precyzyjnego wyjaśnienia z uwagi na istotne konsekwencje prawne i majątkowe.

Podstawowe pojęcia i różnice

Na wstępie należy rozróżnić kilka kluczowych instytucji prawnych:

Odrzucenie spadku – jednostronne oświadczenie woli spadkobiercy złożone po śmierci spadkodawcy, w wyniku którego spadkobierca jest traktowany jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c.)
Zrzeczenie się dziedziczenia – umowa zawarta za życia spadkodawcy między nim a przyszłym spadkobiercą ustawowym, w wyniku której ten drugi zostaje wyłączony z kręgu spadkobierców (art. 1048 k.c.)
Dział spadku – procedura podziału majątku spadkowego między spadkobiercami po uprzednim nabyciu spadku
Transmisja spadku – sytuacja, w której spadkobierca umiera po otwarciu spadku, ale przed jego przyjęciem lub odrzuceniem, wskutek czego jego prawo do przyjęcia lub odrzucenia spadku przechodzi na jego własnych spadkobierców

Odrzucenie spadku – mechanizm i skutki

Mechanizm prawny odrzucenia spadku

Polski ustawodawca nie przewidział możliwości zrzeczenia się spadku na rzecz konkretnej osoby.

Spadkobierca może jedynie odrzucić spadek w całości, bez możliwości wskazania, kto ma dziedziczyć w jego miejsce.

Jest to jednostronna czynność prawna, której skutki określa ustawa.

Zgodnie z art. 1020 Kodeksu cywilnego:

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć:

Przed sądem rejonowym właściwym dla miejsca zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie
Przed notariuszem

Oświadczenie takie jest nieodwołalne i musi być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku.

Skutki odrzucenia spadku w dziedziczeniu ustawowym

Gdy spadkobierca ustawowy odrzuca spadek, jego udział przypada osobom, które by dziedziczyły, gdyby go nie było. To oznacza, że:

W pierwszej kolejności – udział przypada jego zstępnym (dzieciom, wnukom itd.)
W braku zstępnych – udział przypada pozostałym spadkobiercom ustawowym (na zasadzie przyrostu)

W mojej praktyce miałem sprawę, gdzie odrzucenie spadku przez ojca rodziny przyniosło nieoczekiwane skutki – zamiast przejścia udziału na jego żonę (jak mylnie sądził), udział przeszedł na jego małoletnie dzieci. Wymagało to później dodatkowych procedur związanych z zarządem majątkiem małoletnich.

Skutki odrzucenia spadku w dziedziczeniu testamentowym

W przypadku dziedziczenia testamentowego skutki odrzucenia spadku są następujące:

Gdy testator ustanowił podstawienie (substytucję) – dziedziczy osoba wskazana jako podstawiona
Gdy nie ustanowiono podstawienia:
- Udział przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost)
- Jeśli wszyscy spadkobiercy testamentowi odrzucą spadek – dochodzi do dziedziczenia ustawowego

Przykład z mojej praktyki: spadkodawca powołał w testamencie troje dzieci do równych udziałów w spadku. Jedno z dzieci odrzuciło spadek, a pozostała dwójka go przyjęła. W tej sytuacji udział dziecka, które odrzuciło spadek, przypadł pozostałej dwójce w częściach równych (po 1/2 odrzuconego udziału), co skutkowało finalnym podziałem spadku w proporcji po 1/2 dla każdego z dziedziczących.

Świadome planowanie skutków odrzucenia spadku

Chociaż formalnie nie można zrzec się spadku na rzecz konkretnej osoby, można świadomie zaplanować skutki odrzucenia spadku, mając wiedzę o tym, kto dziedziczy w dalszej kolejności.

Przykład praktyczny 1 – Dziedziczenie ustawowe

Rozważmy typową sytuację: zmarł ojciec, pozostawiając żonę oraz dwoje dorosłych dzieci (syna i córkę). Zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego, żona otrzyma 1/2 spadku, a każde z dzieci po 1/4.

Załóżmy, że syn chciałby, aby jego część spadku przypadła jego siostrze. Jeśli syn nie ma dzieci, może odrzucić spadek, wiedząc, że jego udział spadkowy przypadnie pozostałym spadkobiercom – matce i siostrze – w stosunku do ich udziałów, czyli matka otrzyma dodatkowo 1/6 spadku (2/3 z 1/4), a siostra 1/12 spadku (1/3 z 1/4).

Jeśli natomiast syn ma własne dzieci, jego odrzucenie spadku spowoduje, że jego udział (1/4) przypadnie właśnie im, a nie siostrze. W takiej sytuacji, aby “przekazać” swój udział siostrze, syn musiałby najpierw przyjąć spadek, a następnie:

Dokonać darowizny nabytych praw na rzecz siostry
W ramach działu spadku zgodzić się na przyznanie całości spadku siostrze bez spłat

Przykład praktyczny 2 – Wielostopniowe odrzucenie spadku

W jednej z prowadzonych przeze mnie spraw spadkowych miała miejsce szczególnie złożona sytuacja. Spadkodawca pozostawił znaczne długi, które przewyższały wartość aktywów spadkowych. Spadkobiercami ustawowymi byli:

Żona
Dwoje dorosłych dzieci z pierwszego małżeństwa
Jedno dorosłe dziecko z drugiego małżeństwa

Żona oraz dzieci z pierwszego małżeństwa odrzuciły spadek. Dziecko z drugiego małżeństwa miało troje własnych dzieci (wnuków spadkodawcy). Również odrzuciło spadek, co spowodowało, że do dziedziczenia zostali powołani jego zstępni (wnuki spadkodawcy).

Jeden z wnuków, pełnoletni, również odrzucił spadek. Pozostała dwójka wnuków była małoletnia, a ich przedstawiciel ustawowy (rodzic) również chciał dla nich odrzucić spadek, co wymagało zgody sądu rodzinnego.

Ostatecznie, po wielostopniowym odrzuceniu spadku, do dziedziczenia zostali powołani rodzice spadkodawcy, którzy jako osoby w podeszłym wieku, mogli skorzystać z ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe poprzez przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Alternatywne rozwiązania prawne

1. Zrzeczenie się dziedziczenia za życia spadkodawcy

Instytucja zrzeczenia się dziedziczenia (art. 1048 k.c.) umożliwia potencjalnemu spadkobiercy ustawowemu zawarcie umowy ze spadkodawcą jeszcze za jego życia, na mocy której zrzeka się prawa do dziedziczenia po nim.

Umowa taka:

Musi być zawarta w formie aktu notarialnego
Może obejmować zrzeczenie się dziedziczenia tylko po jednej osobie (spadkodawcy)
Wywiera skutki również wobec zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej

Z mojego doświadczenia zawodowego wynika, że instytucja ta jest rzadko wykorzystywana, często z powodu braku wiedzy o jej istnieniu lub niechęci do poruszania tematu śmierci i dziedziczenia za życia spadkodawcy.

2. Dział spadku

Po przyjęciu spadku, w ramach działu spadku, spadkobiercy mogą dowolnie ukształtować podział majątku spadkowego, nawet odbiegając od proporcji wynikających z wielkości udziałów spadkowych.

Dział spadku może nastąpić:

Na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami
Na mocy orzeczenia sądu (na wniosek któregokolwiek ze spadkobierców)

W praktyce oznacza to, że spadkobierca, który chciałby, aby jego udział przypadł konkretnej osobie, może najpierw przyjąć spadek, a następnie w ramach działu spadku zgodzić się na przyznanie całości lub części swojego udziału wybranej osobie, bez żądania spłat czy dopłat.

3. Darowizna po nabyciu spadku

Alternatywnym rozwiązaniem jest przyjęcie spadku, a następnie dokonanie darowizny nabytych praw na rzecz wybranej osoby. Ten sposób wiąże się jednak z konsekwencjami podatkowymi i formalnymi:

Konieczność zapłaty podatku od spadków i darowizn (chyba że darczyńca i obdarowany należą do tzw. zerowej grupy podatkowej i spełnią określone warunki)
Wymóg formy aktu notarialnego dla darowizny nieruchomości

Istotne terminy i procedury

Termin na odrzucenie spadku

Zgodnie z art. 1015 § 1 k.c., oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku.

Termin ten ma charakter zawity i nie podlega przywróceniu. Po jego upływie:

Spadkobierca nie może już skutecznie odrzucić spadku
Jeżeli spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia, uznaje się, że przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 k.c.)

Odrzucenie spadku przez osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych

Szczególne zasady dotyczą odrzucenia spadku przez:

Małoletnich – wymaga zgody sądu rodzinnego
Osoby ubezwłasnowolnione częściowo – wymaga zgody kuratora i sądu
Osoby ubezwłasnowolnione całkowicie – oświadczenie składa opiekun za zgodą sądu

W mojej praktyce zawodowej wielokrotnie występowałem do sądu rodzinnego o zgodę na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich. Sąd zazwyczaj wydaje zgodę, gdy spadek jest obciążony długami lub jego przyjęcie byłoby z innych powodów niekorzystne dla małoletniego.

Dziedziczenie długów spadkowych

Szczególnie istotny aspekt odrzucenia spadku dotyczy sytuacji, gdy w masie spadkowej przeważają długi. W takiej sytuacji racjonalnym rozwiązaniem może być odrzucenie spadku przez wszystkich spadkobierców.

Należy jednak pamiętać, że:

Odrzucenie spadku przez wszystkich spadkobierców ustawowych prowadzi do dziedziczenia przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa
Gmina/Skarb Państwa nie może odrzucić spadku i dziedziczy go zawsze z dobrodziejstwem inwentarza

Alternatywą dla odrzucenia spadku z długami jest jego przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza, co ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe do wartości aktywów spadku.

Praktyczne wskazówki wynikające z mojego doświadczenia

Zawsze dokładnie analizuj skutki odrzucenia spadku – w szczególności sprawdź, kto będzie dziedziczył w przypadku odrzucenia spadku przez danego spadkobiercę
Rozważ wszystkie możliwości prawne – czasem lepszym rozwiązaniem niż odrzucenie spadku może być przyjęcie go z dobrodziejstwem inwentarza, a następnie odpowiednie ukształtowanie działu spadku
Pamiętaj o terminach – 6-miesięczny termin na odrzucenie spadku jest zawity i po jego upływie nie można już skutecznie odrzucić spadku
Konsultuj się z prawnikiem – skutki odrzucenia spadku mogą być złożone i nieoczywiste, zwłaszcza w skomplikowanych sytuacjach rodzinnych
Sprawdź, czy majątek spadkowy obejmuje nieruchomości – w przypadku nieruchomości konieczne jest ujawnienie praw nabytych w drodze spadku w księdze wieczystej, co wymagać będzie przeprowadzenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku lub sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia

Disclaimer:

Powyższy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każda sytuacja prawna jest indywidualna i wymaga dokładnej analizy stanu faktycznego. W przypadku pytań dotyczących prawa spadkowego, zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Kancelaria Radcy Prawnego Bartosz Kowalak
ul. Mickiewicza 18a/3
60-834 Poznań
tel. +48 61 2224963

Służę profesjonalnym doradztwem prawnym w zakresie prawa spadkowego, pomagając klientom w podejmowaniu optymalnych decyzji dotyczących przyjęcia lub odrzucenia spadku oraz planowania sukcesji majątkowej.