Czy można zrzec się zachowku?

Przepisów regulujących kwestię zrzeczenia się zachowku przez osobę uprawnioną na próżno szukać w polskim Kodeksie cywilnym. Ustawodawca o ile unormował w przepisach prawa cywilnego problematykę zrzeczenia się dziedziczenia, o tyle kwestia zrzeczenia się zachowku już nie została poddana regulacji prawnej.

Może jednak zdarzyć się, iż przyszły spadkobierca nie będzie chciał niczego uzyskać po śmierci najbliższego członka rodziny – spadkodawcy, nawet zachowku, lub odwrotnie spadkodawca decydując się zapisać wszystko konkretnej osobie, nie chce dopuścić do sytuacji, aby określona osoba po jego śmierci domagała się zachowku.

Zasadniczo należy wskazać, iż roszczenie o zachowek jest roszczeniem, które powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy, tj. otwarcia spadku, albo ogłoszenia testamentu. Stąd też niemożliwym jest zrzeczenie się prawa do zachowku przed śmiercią spadkodawcy, bowiem prawo to jeszcze wtedy nie powstało.

Pojawia się zatem pytanie czy jest możliwe zrzeczenie się zachowku, a jeśli tak, to w jaki sposób?

W pierwszej kolejności konieczne jest ustalenie, czy takie zrzeczenie nastąpi już po śmierci spadkodawcy czy jeszcze przed jego śmiercią.

Zrzeczenie się zachowku po śmierci spadkodawcy

Jeśli kwestia zachowku nie została uregulowana przed śmiercią spadkodawcy, to prawo do zachowku powstanie i będzie przysługiwało uprawnionemu niezależnie od woli spadkodawcy.

Oczywiście uprawniony do zachowku nie musi wystąpić z takim roszczeniem o jego zapłatę.

Jak wiadomo zachowek jest prawem, z którego można, ale nie trzeba skorzystać. Nie ma on zatem charakteru obligatoryjnego. Uprawniony może zatem dochodzić tego prawa w terminie 5 lat od ogłoszenia testamentu lub w terminie 5 lat od dnia otwarcia spadku w przypadku roszczeń przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymania od osoby zmarłej zapisu windykacyjnego lub darowizny.

Aby zrzec się zachowku po śmierci spadkodawcy, wystarczy zawrzeć umowę o zwolnienie z długu. Jak wiadomo roszczenie o zachowek należy do długów spadkowych. Umowa taka powinna być zawarta pomiędzy osobą uprawnioną do zachowku, a osobą zobowiązaną do jego zapłaty. Umowę taką reguluje odpowiednio art. 508 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje.” W takim przypadku uprawniony po prostu rezygnuje z przysługującej należności i tym samym uwalnia osobę powołaną do spadku przez spadkodawcę z ciążącego na niej zobowiązania.

Co w przypadku gdy przyszły spadkodawca chce uregulować kwestię zachowku jeszcze przed śmiercią?

Jeśli przyszły spadkodawca chce uregulować kwestie związane z dziedziczeniem jeszcze za życia, może zawrzeć z przyszłym spadkobiercą i tym samym osobą uprawnioną w przyszłości do zachowku umowę o zrzeczenie się dziedziczenia. Omawiana umowa została uregulowana w art. 1048 Kodeksu cywilnego, stanowiącym, iż „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.”

Jak widać, powyższy przepis odnosi się przede wszystkim do umowy o zrzeczenie się dziedziczenia, niemniej jednak za dopuszczalnością zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku wypowiedział się Sąd Najwyższypodejmując uchwałę z dnia 17 marca 2017 r. ,w sprawie o sygn. akt III CZP 110/16, wskazując :

„Dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 KC)”

oraz

„Umowa o zrzeczenia się prawa do zachowku zwiększa swobodę testowania przyszłego spadkodawcy o wartość zachowku, a jednocześnie zmniejsza obciążenie spadku długiem o pokrycie roszczeń o zachowek. Ma to szczególne znaczenie przy planowaniu sukcesji pokoleniowej w przedsiębiorstwie, gdzie realizacja roszczeń zachowkowych może zagrozić płynności finansowej przedsiębiorstwa i jego integralności gospodarczej, a w skrajnych przypadkach prowadzić do likwidacji przedsiębiorstwa, wbrew woli spadkodawcy co do losów majątku po jego śmierci.

Umowy takie są przy tym instrumentem pozwalającym zminimalizować, czy też w ogóle wyeliminować spory co do sukcesji powstające w praktyce po śmierci spadkodawcy.”

Co istotne, umowa taka aby była ważna, musi być zawarta w formie aktu notarialnego.

Powyższe rozważania jednoznacznie wskazują, iż zrzec się zachowku można jedynie przed śmiercią spadkodawcy w drodze zawarcia pomiędzy przyszłym spadkodawcą a przyszłym spadkobiercą stosownej umowy. Jest to o tyle możliwe, iż prawo do dziedziczenia ma znacznie szerszy zakres niż prawo do zachowku, i to ostatnie zawiera się w prawie do dziedziczenia.

Z kolei po śmierci spadkodawcy można pozbawić się uprawnienia do zachowku jedynie poprzez zawarcie umowy o zwolnienie z długu osoby zobowiązanej do zapłaty należnej kwoty zachowku.