Czy sąd może uznać, że darowizna była w rzeczywistości dożywociem? – analiza na tle orzecznictwa

Bartosz Kowalak – radca prawny Prawo spadkowe

Czy sąd może uznać, że darowizna była w rzeczywistości dożywociem? – analiza na tle orzecznictwa

Data publikacji: 11.03.2025
Autor: Bartosz Kowalak, radca prawny

Problem praktyczny

W mojej praktyce zawodowej coraz częściej spotykam się z pytaniem, czy zobowiązany do zapłaty zachowku może skutecznie bronić się argumentem, że umowa darowizny zawarta ze spadkodawcą była w rzeczywistości umową dożywocia. Jest to istotne, ponieważ wartość dożywocia – w przeciwieństwie do darowizny – nie podlega doliczeniu do substratu zachowku, a co za tym idzie, może znacząco obniżyć wysokość należnego zachowku lub całkowicie wyłączyć obowiązek jego zapłaty.

Warto przeanalizować ten problem na podstawie aktualnego orzecznictwa.

Darowizna a dożywocie – podstawowe różnice

Zanim przejdziemy do analizy stanowiska sądów, przypomnijmy podstawowe różnice między tymi dwoma typami umów:

Umowa darowizny (art. 888-902 KC):

Jest nieodpłatnym przysporzeniem korzyści majątkowej dla obdarowanego
Nie nakłada na obdarowanego obowiązku świadczeń wzajemnych
Wartość darowizny podlega doliczeniu do substratu zachowku
Może być połączona z poleceniem lub obciążeniem, ale te nie zmieniają jej nieodpłatnego charakteru

Umowa dożywocia (art. 908-916 KC) :

Ma charakter odpłatny
Nabywca nieruchomości zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie
Obejmuje przyjęcie zbywcy jako domownika, zapewnienie mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienie mu własnym kosztem pogrzebu
Nie podlega doliczeniu do substratu zachowku (jako umowa odpłatna)

Analiza orzecznictwa – sprawa z SR Poznań-Nowe Miasto i Wilda

Interesującym przykładem rozstrzygnięcia tego problemu jest wyrok Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z dnia 6 października 2021 r., sygn. akt V C 932/19.

W sprawie tej spadkodawczyni zawarła z synem umowę darowizny udziału w nieruchomości. Po jej śmierci inne osoby uprawnione wystąpiły z roszczeniem o zachowek. Zobowiązany bronił się m.in. argumentem, że choć formalnie zawarto umowę darowizny, to faktycznie była to umowa dożywocia.

Pozwany w odpowiedzi na pozew twierdził:

“Zdaniem pozwanego umowa ta w rzeczywistości w swej treści odpowiadała umowie dożywocia i nie powinna być brana pod uwagę przy ustalaniu zachowku.”

Argumentował, że:

“(…) sens i cel umowy z dnia 23 marca 2009 r. polegał na tym, że pozwany opiekował się M. N. (2), dostarczał jej środków utrzymania, przez kilkanaście lat sprawował całodniową opiekę, łożył na jej utrzymanie.”

Stanowisko sądu

Sąd jednoznacznie odrzucił ten argument, stwierdzając:

“Niezasadny był w tym kontekście i zarazem niczym niewykazany zarzut z odpowiedzi na pozew (k. 40 pkt 2) jakoby w/w umowa nie było umową darowizny, lecz rzekomo dożywocia. Tymczasem zarówno tytuł, jak i jednoznaczna treść tej zawartej w formie aktu notarialnego umowy wskazuje, że była to umowa darowizny (w rozumieniu art. 888 i n. kc) wraz ustanowieniem prawa użytkowania jej przedmiotu na rzecz darczyńcy (art. 252 kc w zw. z art. 266 kc), czyli osoby fizycznej. Nie ma zatem mowy w tym przypadku o umowie dożywocia w rozumieniu art. 908 kc.”

Istotne jest zwrócenie uwagi na kilka elementów tego rozstrzygnięcia:

Sąd oparł się przede wszystkim na formalnej treści umowy zawartej w formie aktu notarialnego
Uznał za istotne, że strony wybrały konstrukcję darowizny z ustanowieniem prawa użytkowania, a nie dożywocia
Podkreślił, że twierdzeń pozwanego o faktycznym charakterze umowy nic nie wykazywało

Wnioski praktyczne

Z analizowanego orzeczenia można wyciągnąć kilka istotnych wniosków praktycznych:

1. Formalna treść umowy ma znaczenie nadrzędne

Sądy przy ocenie charakteru umowy kierują się przede wszystkim jej formalną treścią, zwłaszcza gdy została zawarta w formie aktu notarialnego. Późniejsze twierdzenia stron o innym rzeczywistym charakterze umowy mają niewielkie szanse powodzenia, jeśli nie są poparte konkretnymi dowodami.

2. Ciężar dowodu spoczywa na osobie twierdzącej o faktycznym charakterze umowy

Osoba, która twierdzi, że formalna darowizna była w rzeczywistości dożywociem, musi to udowodnić. Ogólnikowe twierdzenia o sprawowaniu opieki nad darczyńcą nie są wystarczające.

3. Ustanowienie prawa użytkowania nie zmienia charakteru darowizny

Często przy darowiznach nieruchomości darczyńcy zastrzegają sobie prawo użytkowania. Jak wynika z omawianego wyroku, nie zmienia to charakteru umowy z darowizny na dożywocie.

4. Faktyczna opieka nad darczyńcą to za mało

Sam fakt sprawowania opieki nad darczyńcą czy ponoszenia kosztów jego utrzymania nie jest wystarczający, aby przekwalifikować darowiznę na dożywocie. Kluczowe znaczenie ma treść umowy i wola stron wyrażona w momencie jej zawierania.

Kiedy sąd może uznać darowiznę za dożywocie?

Choć w analizowanej sprawie sąd nie uznał argumentacji pozwanego, w teorii istnieją sytuacje, gdy sąd mógłby zakwalifikować umowę inaczej niż wynika to z jej nazwy. Mogłoby to nastąpić, gdyby:

W treści umowy darowizny zawarto szczegółowe zobowiązania obdarowanego typowe dla dożywocia (zapewnienie utrzymania, opieki, pielęgnacji itd.)
Istniały dowody (np. świadkowie, dokumenty), że intencją stron od początku było zawarcie umowy dożywocia, ale z jakichś powodów (np. błędna porada notariusza) formalnie zawarto darowiznę
Zachowanie stron po zawarciu umowy jednoznacznie wskazywało na realizację typowej umowy dożywocia, a nie darowizny
Można było wykazać, że strony świadomie “ukryły” umowę dożywocia pod postacią darowizny (tzw. symulacja – art. 83 KC)

Należy jednak podkreślić, że są to sytuacje wyjątkowe i ciężar dowodu jest bardzo trudny do udźwignięcia.

Podsumowanie i wskazówki praktyczne

Z analizowanego orzeczenia i mojego doświadczenia zawodowego wynika, że próba przekwalifikowania darowizny na dożywocie w celu uniknięcia zapłaty zachowku jest strategią obarczoną wysokim ryzykiem niepowodzenia.

Dla darczyńców i obdarowanych:

Jeśli intencją stron jest zawarcie umowy dożywocia, nie należy zawierać umowy darowizny “z nadzieją”, że później uda się ją przekwalifikować
Przy planowaniu przekazania majątku za życia warto dokładnie przeanalizować konsekwencje wyboru konkretnej umowy (darowizna vs. dożywocie) w kontekście przyszłych roszczeń o zachowek
Ustanowienie użytkowania w umowie darowizny nie zastępuje umowy dożywocia – to dwie różne instytucje prawne

Dla osób dochodzących zachowku:

Warto dokładnie przeanalizować treść umowy darowizny – jej formalne postanowienia mają kluczowe znaczenie
Jeśli zobowiązany twierdzi, że darowizna była faktycznie dożywociem, można żądać od niego przedstawienia konkretnych dowodów na poparcie tego twierdzenia
Zwolnienie darowizny z zaliczenia na schedę spadkową (art. 1039 KC) nie ma znaczenia dla obowiązku doliczenia jej do substratu zachowku

Przykład z orzecznictwa

W analizowanym wyroku sąd jednoznacznie stwierdził, że umowa darowizny z ustanowieniem prawa użytkowania nie może być traktowana jako umowa dożywocia:

“Strony podały wartość przedmiotu umowy na kwotę 150.000 zł. M. N. (1) oświadczył, że ustanowił na rzecz swojej matki M. N. (2) dożywotnie i nieodpłatne prawo użytkowania przedmiotu umowy. Roczną wartość prawa użytkowania określono na kwotę 6.000 zł, skapitalizowaną wartość prawa użytkowania określono na kwotę 6.000 zł.”

Pomimo ustanowienia dożywotniego prawa użytkowania, sąd uznał, że:

“W akcie notarialnym wprost również ujęto, że z dniem darowizny przechodzą na obdarowanego wszelkie prawa i obowiązki związane z przedmiotem nabycia.”

Ta klauzula jest charakterystyczna dla umowy darowizny, a nie dożywocia, co potwierdza, że strony świadomie wybrały konstrukcję darowizny, a nie dożywocia.

Zakończenie

Próba przekwalifikowania darowizny na dożywocie w celu uniknięcia zapłaty zachowku jest strategią, która rzadko odnosi sukces w sądzie. Jak pokazuje analizowane orzeczenie, sądy przywiązują dużą wagę do formalnej treści umowy zawartej w formie aktu notarialnego i wymagają konkretnych dowodów na poparcie twierdzenia o innym rzeczywistym charakterze umowy.

Dlatego osoby planujące przekazanie majątku za życia powinny świadomie wybierać odpowiednią formę prawną, mając na uwadze wszystkie konsekwencje podatkowe i spadkowe swojej decyzji.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każda sprawa spadkowa jest indywidualna i wymaga analizy konkretnego stanu faktycznego. W celu uzyskania pomocy prawnej w sprawach zachowku, zapraszam do mojej kancelarii.

Kancelaria Radcy Prawnego Bartosz Kowalak
ul. Mickiewicza 18a/3
60-834 Poznań
tel. +48 61 2224963