Darowizna a obowiązek zapłaty zachowku – kluczowe aspekty odpowiedzialności obdarowanego

Jako radca prawny prowadzący kancelarię w Poznaniu i specjalizujący się w prawie spadkowym, często spotykam się z klientami zaskoczonymi faktem, że otrzymana wiele lat wcześniej darowizna może wiązać się z obowiązkiem zapłaty zachowku na rzecz pominiętych spadkobierców. Problem ten jest szczególnie istotny, gdy darowizna obejmowała nieruchomość lub inne składniki majątku o znacznej wartości. Opierając się na doświadczeniu z sal sądowych i praktycznych przypadkach, przedstawię kluczowe aspekty odpowiedzialności obdarowanego za zapłatę zachowku.

Podstawy prawne odpowiedzialności obdarowanego

Odpowiedzialność obdarowanego za zapłatę zachowku wynika przede wszystkim z art. 1000 § 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi:

“Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.”

Z przepisu tego wynikają dwa fundamentalne elementy:

Subsydiarny charakter odpowiedzialności obdarowanego (dopiero gdy nie można uzyskać zachowku od spadkobiercy)
Ograniczenie odpowiedzialności do granic wzbogacenia

Subsydiarny charakter odpowiedzialności obdarowanego

W praktyce sądowej w Poznaniu, podobnie jak w całej Polsce, zasada subsydiarności odpowiedzialności obdarowanego jest ściśle przestrzegana. Oznacza to, że uprawniony do zachowku musi najpierw skierować swoje roszczenie do spadkobiercy, a dopiero gdy wykaże, że nie może od niego uzyskać zaspokojenia, może zwrócić się do obdarowanego.

W sprawie rozpatrzonej przez Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19), sąd zaznaczył:

“Zgodnie z art. 1000 kc przysługuje ponadto żądanie uzupełnienia zachowku, jako że w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 kc.”

W praktyce najczęściej spotykam się z sytuacjami, gdy spadkodawca rozdysponował za życia cały majątek poprzez darowizny, pozostawiając “pusty” spadek. W takich przypadkach udowodnienie niemożności uzyskania zachowku od spadkobiercy jest stosunkowo proste.

Kolejność odpowiedzialności obdarowanych

Gdy darowizn było więcej, istotna staje się kolejność odpowiedzialności obdarowanych. Zgodnie z art. 1000 § 2 k.c., jeżeli jest kilku obdarowanych, obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność stosownie do § 1 tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Oznacza to, że uprawniony powinien kierować roszczenia w pierwszej kolejności do osób, które otrzymały darowizny najpóźniej. Jest to logiczne rozwiązanie, gdyż darowizny późniejsze chronologicznie były dokonywane, gdy spadkodawca miał już większą świadomość swojego stanu majątkowego.

Granice wzbogacenia jako limit odpowiedzialności

Najbardziej problematycznym aspektem odpowiedzialności obdarowanego jest określenie “granic wzbogacenia”. W praktyce sądowej ścierają się dwie koncepcje:

Wzbogacenie przedmiotowe – obdarowany odpowiada do wartości otrzymanej darowizny
Wzbogacenie rzeczywiste – obdarowany odpowiada tylko w zakresie faktycznego przysporzenia pozostającego w jego majątku

W cytowanej już sprawie z Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda (V C 932/19), pozwany podnosił argument, że sprzedał darowaną nieruchomość i wydał uzyskane środki, więc nie jest już wzbogacony. Sąd odrzucił tę argumentację, stwierdzając:

“…pozwany był i jest nadal wzbogacony i to do pełnej ustalonej wartości darowizny nieruchomości.”

Sąd uzasadnił to tym, że pozwany nie udowodnił w sposób konkretny, na co wydał środki ze sprzedaży i czy wydatki te rzeczywiście zmniejszyły jego wzbogacenie.

Ciężar dowodu w zakresie wzbogacenia

W mojej praktyce zawodowej obserwuję, że kluczowym elementem spraw o zachowek kierowanych przeciwko obdarowanym jest kwestia ciężaru dowodu. Zgodnie z art. 6 k.c., ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.

W kontekście zachowku oznacza to, że:

Uprawniony do zachowku musi udowodnić fakt darowizny i jej wartość
Obdarowany, który twierdzi, że jego wzbogacenie jest mniejsze niż wartość darowizny, musi to udowodnić

W praktyce sądowej, szczególnie w sądach poznańskich, obserwuję, że sądy bardzo rygorystycznie podchodzą do oceny dowodów przedstawianych przez obdarowanych na okoliczność zmniejszenia wzbogacenia. Ogólnikowe twierdzenia o wydatkowaniu środków, bez konkretnych dowodów, są z reguły odrzucane.

Wydatki zmniejszające wzbogacenie

Jakie wydatki mogą faktycznie zmniejszyć wzbogacenie obdarowanego? Na podstawie analizy orzecznictwa i własnej praktyki zawodowej mogę wskazać, że sądy uznają za zmniejszające wzbogacenie:

Konieczne nakłady na przedmiot darowizny (np. remont dachu grożącego zawaleniem)
Spłatę długów spadkodawcy (jeśli obdarowany nie był do tego zobowiązany)
Wydatki na leczenie obdarowanego w przypadku poważnych chorób
Wydatki na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych obdarowanego, jeśli nie posiada on innych źródeł utrzymania

Natomiast sądy zazwyczaj nie uznają za zmniejszające wzbogacenie:

Wydatków luksusowych (wakacje, drogie samochody)
Darowizn na rzecz osób trzecich
Inwestycji, które zwiększyły majątek obdarowanego
Zwykłych wydatków konsumpcyjnych, jeśli obdarowany posiada inne źródła utrzymania

Odpowiedzialność obdarowanego będącego jednocześnie spadkobiercą

Szczególnie złożona jest sytuacja, gdy obdarowany jest jednocześnie spadkobiercą. Artykuł 1000 § 1 k.c. sugeruje, że w pierwszej kolejności odpowiada on jako spadkobierca, a dopiero potem jako obdarowany.

W praktyce oznacza to, że taka osoba musi najpierw wyczerpać swój udział spadkowy na zaspokojenie roszczeń o zachowek, a dopiero potem może odpowiadać jako obdarowany. Jednak gdy spadek jest “pusty”, ta osoba odpowiada od razu jako obdarowany.

Co więcej, zgodnie z art. 1000 § 3 k.c., jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Przedawnienie roszczeń o zachowek wobec obdarowanego

Kwestia przedawnienia ma istotne znaczenie praktyczne. Zgodnie z art. 1007 § 1 k.c., roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jeśli dziedziczymy na podstawie ustawy, termin ten liczy się od dnia śmierci spadkodawcy.

W cytowanej sprawie z Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda, pozwany podnosił zarzut przedawnienia, twierdząc, że upłynęło 5 lat od otwarcia spadku. Sąd odrzucił ten zarzut, wskazując:

“Otwarcie i ogłoszenie testamentu w Sądzie Rejonowym Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, jak wyżej ustalono, nastąpiło w dniu 14 marca 2014 r., zatem ewentualne przedawnienie nastąpiłoby z upływem dnia 14 marca 2019 r. (…) Tymczasem przed upływem tego dnia, gdyż jeszcze w czasie jego trwania, pełnomocnik powodów złożył omawiany pozew, co już skutecznie przerwało bieg przedawnienia.”

Warto pamiętać, że zgodnie z art. 123 § 1 pkt 1 k.c., bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność przed sądem, nie dopiero z momentem doręczenia odpisu pozwu.