Dobre relacje ze spadkodawcą a skuteczność wydziedziczenia

Analiza na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r., sygn. akt XIIC 1086/16

Jedną z najbardziej kontrowersyjnych kwestii w sprawach o zachowek jest ocena relacji rodzinnych między spadkodawcą a osobą wydziedziczoną. Jak dalece sądy ingerują w prywatną sferę relacji rodzinnych? Jakie standardy kontaktów są wymagane, aby uznać, że uprawniony do zachowku wypełniał obowiązki rodzinne wobec spadkodawcy? Interesujący materiał do analizy tych kwestii stanowi wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r. (sygn. akt XIIC 1086/16).

Stan faktyczny sprawy

W analizowanej sprawie spadkodawczyni L.K. pozostawiła testament, w którym jako jedynego spadkobiercę powołała jednego z synów (M.K.(2)), jednocześnie wydziedziczając drugiego syna (M.K.(1)). Jako przyczynę wydziedziczenia wskazała, że syn “uporczywie względem niej nie spełnia obowiązków rodzinnych”.

Powód (wydziedziczony syn) wniósł powództwo o zachowek, kwestionując skuteczność wydziedziczenia. Pozwany (powołany do spadku syn) bronił tezy o skuteczności wydziedziczenia, twierdząc, że brat nie utrzymywał z matką wystarczających kontaktów.

Ocena relacji rodzinnych przez Sąd

Sąd Okręgowy w Poznaniu, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, dokonał następującej oceny relacji rodzinnych między wydziedziczonym synem a spadkodawczynią:

“Powód utrzymywał z matką dobre relacje zarówno w czasie jej pobytu za granicą głównie poprzez kontakt listowny, jak również po jej powrocie od około 2003 roku poprzez osobiste odwiedziny co około 2 tygodnie, wraz z całą rodziną, z żoną lub samodzielnie. Zmarła także odwiedzała syna przyjeżdżając do niego na kilka dni. Powód także pozostawał z matką w kontakcie telefonicznym.“

Sąd zwrócił uwagę na fakt, że spadkodawczyni planowała nawet wspólne zamieszkanie z powodem:

“Po powrocie do Polski spadkodawczyni zamierzała zamieszkać wspólnie z powodem, ten wówczas kupował dom, którą to inwestycję w części sfinansowała L. K.. Powód na rzecz matki ustanowił służebność osobistą mieszkania na zakupionej nieruchomości. Niemniej jednak L. K. była sobą niezależną i zdecydowała się na samodzielne zamieszkiwanie w jej mieszkaniu w P..“

Co istotne, sąd odnotował, że między matką a synem nie było żadnych konfliktów:

“Powód nie miał z matką żadnych konfliktów, utrzymywali regularny kontakt osobisty oraz telefoniczny. M. K. (1) orientował się w sytuacji życiowej i zdrowotnej zmarłej. Odwiedzał ją, jednakże z uwagi na dzielącą ich odległość nie mogły to być odwiedziny codzienne, jak w przypadku pozwanego oraz na tyle częste jak tego oczekiwała zmarła.“

Sąd zwrócił również uwagę na sposób, w jaki powód zachowywał się w ostatnim okresie życia matki:

“Przed śmiercią spadkodawczyni ostatnie święta Wielkanocne spędziła wraz powodem i jego rodziną. W kolejnych miesiącach stan zdrowia zmarłej pogarszał się, stopniowo wymagała opieki w coraz to szerszym zakresie. Powód odwiedzał matkę, ale już nie tak często, chora nie życzyła sobie odwiedzin, wizyty ją męczyły. Opiekę nad matką przejął pozwany, który w ostatnich miesiącach życia matki zamieszkał z nią aby móc sprawować stałą opiekę. W tym czasie powód oraz jego żona na prośbę pozwanego, dwukrotnie w czasie weekendów przejęli opiekę nad matką.“

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego, sąd stwierdził:

“Nadto przeprowadzone postępowanie dowodowe niezbicie dowodzi, że powód miał dobre relacje z matką, nikt nie wskazywał na jego naganne zachowania względem niej. Wręcz przeciwnie często odwiedzał matkę, zabierał ją do siebie, był zorientowany w jej sytuacji życiowej i zdrowotnej.“

Konkluzja Sądu odnośnie skuteczności wydziedziczenia

W konkluzji sąd stwierdził nieskuteczność wydziedziczenia z dwóch powodów:

1. Brak precyzyjnego określenia przyczyny wydziedziczenia w testamencie:

“Samo wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia polegającej na nieutrzymywaniu żadnych więzi rodzinnych, w ocenie sądu, nie mogło stanowić skutecznego wydziedziczenia. (…) W tych okolicznościach samo ogólnikowe sformułowanie spadkodawcy i to co do kilku osób, iż spadkobierca „nie dopełnia obowiązków rodzinnych”, w ocenie Sądu nie wystarcza do uznania wydziedziczenia za skuteczne…“

2. Brak faktycznych podstaw do wydziedziczenia:

Opierając się na ustalonym stanie faktycznym, sąd stwierdził, że powód utrzymywał z matką dobre relacje i nie było podstaw do przyjęcia, że uporczywie nie dopełniał wobec niej obowiązków rodzinnych.

Wnioski dla praktyki prawniczej

Z analizowanego orzeczenia można wyprowadzić kilka istotnych wniosków dla praktyki prawniczej:

1. Standard oczekiwanych kontaktów rodzinnych

Sąd uznał za wystarczające utrzymywanie regularnych kontaktów osobistych (odwiedziny co około 2 tygodnie), telefonicznych oraz świątecznych. Istotne było także orientowanie się w sytuacji życiowej i zdrowotnej spadkodawczyni oraz gotowość do pomocy w opiece (w miarę możliwości).

2. Ocena intensywności kontaktów z uwzględnieniem obiektywnych okoliczności

Sąd wziął pod uwagę obiektywne okoliczności utrudniające częstsze kontakty, takie jak odległość geograficzna między miejscami zamieszkania syna i matki:

“…z uwagi na dzielącą ich odległość nie mogły to być odwiedziny codzienne, jak w przypadku pozwanego oraz na tyle częste jak tego oczekiwała zmarła.“

3. Znaczenie wzajemności w relacjach rodzinnych

Sąd zwrócił uwagę, że relacje rodzinne mają charakter dwustronny – nie tylko syn odwiedzał matkę, ale również matka odwiedzała syna.

4. Uwzględnienie woli spadkodawczyni odnośnie kontaktów

Istotne było także to, że w ostatnim okresie życia sama spadkodawczyni nie życzyła sobie częstych odwiedzin:

“…chora nie życzyła sobie odwiedzin, wizyty ją męczyły.“

5. Ocena całokształtu relacji

Sąd dokonał oceny całokształtu relacji rodzinnych na przestrzeni lat, a nie tylko w ostatnim okresie życia spadkodawczyni.

Standardy sądowej oceny relacji rodzinnych

Na podstawie analizowanego orzeczenia można stwierdzić, że sądy stosują następujące standardy przy ocenie wypełniania obowiązków rodzinnych:

1. Standard indywidualizacji – ocena z uwzględnieniem konkretnych okoliczności sprawy (odległość geograficzna, stan zdrowia, wiek, etc.).

2. Standard racjonalnych oczekiwań – ocena wypełniania obowiązków rodzinnych przez pryzmat tego, czego można racjonalnie oczekiwać w danych okolicznościach.

3. Standard całościowej oceny – uwzględnienie całokształtu relacji, a nie tylko wybranych epizodów.

4. Standard dwustronności – uwzględnienie tego, czy spadkodawca również dążył do utrzymania kontaktów z uprawnionym do zachowku.

Podsumowanie

Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu dostarcza cennych wskazówek dotyczących standardów oceny relacji rodzinnych w kontekście wydziedziczenia. Sądy dokonują wszechstronnej analizy relacji rodzinnych, uwzględniając zarówno obiektywne okoliczności, jak i subiektywne oczekiwania stron. Sama częstotliwość kontaktów nie jest jedynym kryterium oceny – istotna jest ich jakość, wzajemność oraz gotowość do pomocy w razie potrzeby.

Analizowane orzeczenie potwierdza, że wydziedziczenie jest instytucją wyjątkową, a sądy restrykcyjnie podchodzą do oceny przesłanek jego skuteczności, w szczególności w zakresie “uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych”. Pojedyncze zaniedbania czy okresowe ochłodzenie relacji nie stanowią wystarczającej podstawy do wydziedziczenia.