Dorozumiana umowa o korzystanie z majątku spadkowego (quoad usum) – praktyczne znaczenie w dziale spadku

W praktyce spadkowej występuje wiele przypadków, gdy współspadkobiercy przez dłuższy czas akceptują określony sposób korzystania z przedmiotów wchodzących w skład spadku. Czy ta akceptacja – nawet milcząca – ma jakiekolwiek znaczenie prawne? Jak pokazuje orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 2 lutego 2018 r. (sygn. akt II Ca 1308/17), takie długotrwałe zachowanie współspadkobierców może prowadzić do powstania dorozumianej umowy o podział do korzystania (quoad usum), która ma istotne skutki prawne przy rozliczeniach między spadkobiercami.

Czym jest umowa quoad usum?

Umowa o podział rzeczy do korzystania (quoad usum) jest szczególnym rodzajem porozumienia między współwłaścicielami (w tym współspadkobiercami), które modyfikuje ustawowy sposób korzystania z rzeczy wspólnej. Dzięki takiej umowie współwłaściciele mogą ustalić, że określone osoby będą korzystały z wyznaczonych części rzeczy wspólnej z wyłączeniem pozostałych współwłaścicieli.

W analizowanej sprawie Sąd Okręgowy w Poznaniu wyjaśnił istotę tej instytucji:

“Współwłaściciele mogą w drodze umowy zmodyfikować ustawowy sposób korzystania i poprzez podział quoad usum ustanowić możliwość wyłącznego korzystania z wydzielonych części rzeczy przez poszczególnych współwłaścicieli. Umowa taka, stanowi jednak ingerencję w sferę własności poszczególnych współwłaścicieli i dlatego dla jej zawarcia potrzeba jest zgoda wszystkich współwłaścicieli…”

Forma umowy quoad usum – możliwość zawarcia w sposób dorozumiany

Szczególnie istotne jest to, że umowa o podział do korzystania nie wymaga szczególnej formy i może być zawarta nawet w sposób dorozumiany. Sąd Okręgowy w Poznaniu stwierdził:

“Umowa dotycząca sposobu korzystania z rzeczy wspólnej, może być zawarta per facta concludentia. Dorozumianym oświadczeniem woli i przystaniem na taki podział jest także milczenie i zachowanie bierne, godzenie się na faktyczny sposób korzystania z nieruchomości. Istnienie takiego podziału można więc przyjąć, gdy żaden ze współwłaścicieli nie sprzeciwia się określonemu sposobowi korzystania z rzeczy wspólnej.”

To stanowisko opiera się na utrwalonej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, w tym na postanowieniu z dnia 17 marca 2017 r. (III CSK 137/16) oraz uchwale z dnia 29 listopada 2007 r. (III CZP 94/07).

Stan faktyczny sprawy – długotrwałe akceptowanie sposobu korzystania z majątku spadkowego

W analizowanej sprawie spadkodawca J.Z. w testamencie wyraźnie przyznał określonym spadkobiercom konkretne składniki spadku. Prawnukowi S.Z. przyznał lokal mieszkalny, ustanawiając jednocześnie zespół opiekuńczy, który miał administrować tym lokalem do czasu uzyskania przez niego pełnoletności.

Po śmierci spadkodawcy:

“Wnioskodawca w sposób niezakłócony korzystał z przedmiotowego lokalu od śmierci spadkodawcy i żaden ze współspadkobierców nie rościł sobie prawa do współkorzystania z lokalu.”

Dopiero po kilku latach jeden ze współspadkobierców (P.Z.) zażądał rozliczenia pożytków uzyskanych z wynajmu lokalu. Sąd Okręgowy uznał jednak, że:

“Analiza materiału dowodowego zgromadzonego w aktach sprawy niniejszej oraz sprawy o stwierdzenie nabycia spadku prowadzi do wniosku, że niekwestionowaną wolą spadkodawcy wyrażoną w testamencie było przekazanie składników majątku poszczególnym spadkobiercom.”

Oraz że:

“Niewątpliwie zatem intencją spadkodawcy było, by małoletni z wyłączeniem pozostałych spadkobierców korzystał z lokalu, bez obowiązku rozliczenia się z nimi z uzyskanych pożytków. Wola ta była akceptowana przez wszystkich spadkobierców, co wynika wprost z pisma uczestnika P.Z. z dnia 18 czerwca 2014 r.”

Skutki prawne dorozumianej umowy quoad usum – brak obowiązku rozliczenia pożytków

Kluczowym skutkiem prawnym ustalenia, że między współspadkobiercami doszło do zawarcia w sposób dorozumiany umowy quoad usum, było oddalenie roszczenia o rozliczenie pożytków. Sąd Okręgowy stwierdził:

“W tej sytuacji Sąd Okręgowy uznał, że wyłączne posiadanie przez wnioskodawcę przedmiotowego lokalu od chwili śmierci spadkodawcy i pobieranie pożytków nie miało charakteru bezprawnego, lecz miało umocowanie w umowie zawartej w sposób dorozumiany, będącej realizacją woli spadkodawcy. Brak było zatem podstaw do nakładania na wnioskodawcę obowiązku rozliczenia się z pozostałymi współspadkobiercami z pobranych pożytków i roszczenie uczestników P.Z. i Z.Z. z tego tytułu podlegało oddaleniu.”

To rozstrzygnięcie stanowi odstępstwo od ogólnej zasady wyrażonej w art. 207 k.c., zgodnie z którą każdy współwłaściciel ma prawo do udziału w pożytkach i innych przychodach z rzeczy wspólnej w stosunku do wielkości udziału.

Wypowiedzenie umowy quoad usum – ograniczone możliwości

Istotnym aspektem omawianego orzeczenia jest również kwestia możliwości wypowiedzenia umowy quoad usum. Sąd Okręgowy wskazał:

“Umowa taka może być wypowiedziana, z tym zastrzeżeniem, że wolno ją wypowiedzieć tylko z ważnych powodów w razie zmiany okoliczności, jeżeli kwestii wypowiedzenia jej współwłaściciele w ogóle nie uregulowali.”

W analizowanej sprawie Sąd uznał, że pismo uczestnika P.Z. z 2014 roku mogło być potraktowane jako próba wypowiedzenia umowy quoad usum, jednak:

“Pismo to można potraktować jako wyrażające wolę wypowiedzenia zawartej w sposób dorozumiany umowy quoad usum, jednak wywołało ono skutku, ponieważ brak w jego treści powołania się na nowe okoliczności, które mogłyby stanowić ważne powody wypowiedzenia takiej umowy.”

Praktyczne znaczenie instytucji dorozumianej umowy quoad usum

W mojej praktyce jako radca prawny obserwuję, że instytucja dorozumianej umowy quoad usum ma ogromne znaczenie praktyczne, szczególnie w następujących sytuacjach:

Długotrwałe status quo po śmierci spadkodawcy – gdy przez wiele lat po otwarciu spadku współspadkobiercy akceptowali określony sposób korzystania z przedmiotów spadkowych, późniejsze żądanie rozliczenia pożytków może być uznane za sprzeczne z dorozumianą umową.
Realizacja woli spadkodawcy – gdy spadkodawca w testamencie wyraźnie wskazał, który ze spadkobierców ma korzystać z określonych składników majątku, a pozostali współspadkobiercy przez dłuższy czas respektowali tę wolę.
Ochrona małoletnich spadkobierców – jak w omawianej sprawie, gdy spadkodawca przeznaczył lokal mieszkalny dla małoletniego prawnuka, a dorozumiana umowa quoad usum chroniła jego interesy.
Zapobieganie nagłym zmianom sytuacji faktycznej – instytucja ta zapobiega sytuacjom, gdy po latach jeden ze współspadkobierców nagle żąda rozliczenia pożytków wstecz za cały okres trwania współwłasności.

Wymogi do stwierdzenia istnienia dorozumianej umowy quoad usum

Aby sąd mógł stwierdzić istnienie dorozumianej umowy o podział do korzystania, muszą być spełnione następujące warunki:

Faktyczne korzystanie przez jednego lub kilku współwłaścicieli z określonych części rzeczy wspólnej z wyłączeniem pozostałych.
Wiedza pozostałych współwłaścicieli o tym sposobie korzystania z rzeczy wspólnej.
Brak sprzeciwu pozostałych współwłaścicieli przez dłuższy czas.
Brak innych okoliczności wskazujących na odmienną wolę stron.

W omawianej sprawie wszystkie te przesłanki zostały spełnione, co pozwoliło sądowi na uznanie, że między współspadkobiercami doszło do zawarcia umowy quoad usum.

Podsumowanie – znaczenie orzeczenia dla praktyki prawniczej

Omawiane orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu ma istotne znaczenie dla praktyki prawniczej w sprawach o dział spadku. Wskazuje ono, że:

Współspadkobiercy mogą w sposób dorozumiany zawrzeć umowę o podział do korzystania (quoad usum), która modyfikuje ustawowe zasady korzystania z rzeczy wspólnej i rozliczania pożytków.
Taka umowa może być zawarta poprzez faktyczne, długotrwałe akceptowanie określonego sposobu korzystania z przedmiotów spadkowych.
Wypowiedzenie umowy quoad usum jest możliwe tylko z ważnych powodów, w razie zmiany okoliczności.
Przy ocenie, czy doszło do zawarcia umowy quoad usum, sąd powinien uwzględnić nie tylko zachowanie współspadkobierców, ale również wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie.

W mojej praktyce zawodowej często spotykam się z sytuacjami, gdy współspadkobiercy przez lata nie kwestionowali określonego sposobu korzystania z przedmiotów spadkowych, by następnie, często w związku z innymi konfliktami rodzinnymi, występować z roszczeniami o rozliczenie pożytków. Omawiane orzeczenie potwierdza, że w takich przypadkach kluczowe znaczenie ma analiza dotychczasowych relacji między współspadkobiercami i ustalenie, czy doszło do zawarcia dorozumianej umowy quoad usum.

Pamiętajmy jednak, że każda sprawa wymaga indywidualnej oceny i analizy konkretnych okoliczności faktycznych. Dlatego w przypadku wątpliwości dotyczących rozliczeń między współspadkobiercami, warto skonsultować się z profesjonalnym pełnomocnikiem.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każda sprawa wymaga indywidualnej analizy i oceny przez specjalistę. W razie pytań lub wątpliwości związanych z rozliczeniami między współspadkobiercami, zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Radca prawny Bartosz Kowalak
ul. Mickiewicza 18a/3
60-834 Poznań
tel. +48 61 2224963