Formalne wymogi skutecznego wydziedziczenia – analiza praktyki sądowej

Analiza na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r., sygn. akt XIIC 1086/16

Wydziedziczenie stanowi jeden z najdalej idących instrumentów swobody testowania, pozwalający spadkodawcy na pozbawienie najbliższych członków rodziny prawa do zachowku. Z uwagi na doniosłość tej instytucji, ustawodawca obwarował ją szeregiem formalnych wymogów, których nieprzestrzeganie skutkuje bezskutecznością wydziedziczenia. Analiza wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r. (sygn. akt XIIC 1086/16) pozwala na zidentyfikowanie praktycznych aspektów tych wymogów.

Precyzyjne określenie przyczyny wydziedziczenia

Zgodnie z art. 1009 k.c., przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. W analizowanej sprawie spadkodawczyni wskazała ogólnikowo w testamencie, że wydziedzicza syna, ponieważ „uporczywie względem niej nie spełnia obowiązków rodzinnych”. Sąd Okręgowy uznał takie sformułowanie za niewystarczające dla skutecznego wydziedziczenia:

“Samo wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia polegającej na nieutrzymywaniu żadnych więzi rodzinnych, w ocenie sądu, nie mogło stanowić skutecznego wydziedziczenia. W świetle art. 1009 k.c. przyjmuje się, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić przyczyny swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego przynależnego mu prawa. W tych okolicznościach samo ogólnikowe sformułowanie spadkodawcy i to co do kilku osób, iż spadkobierca „nie dopełnia obowiązków rodzinnych”, w ocenie Sądu nie wystarcza do uznania wydziedziczenia za skuteczne, niewątpliwie bowiem jest ono na tyle szerokie, iż na podstawie samej tylko treści testamentu – która ma zasadnicze znaczenie przy ocenie woli spadkodawcy w zakresie wydziedziczenia z powodu konkretnej przesłanki – nie poddaje się weryfikacji, w tym zwłaszcza ocenie pod kątem o jakie zachowania chodzi.“

To stanowisko sądu potwierdza, że spadkodawca musi konkretnie i precyzyjnie wyartykułować przyczynę wydziedziczenia, odnosząc się do specyficznych zachowań wydziedziczanego, które wypełniają jedną z przesłanek z art. 1008 k.c.

Konieczność rzeczywistego istnienia przyczyny wydziedziczenia

Sama formalna prawidłowość wydziedziczenia nie wystarczy. Sąd bada również, czy wskazane w testamencie przyczyny wydziedziczenia faktycznie zaistniały:

“Skuteczność wydziedziczenia wymaga zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 k.c., jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności.“

W omawianej sprawie sąd stwierdził:

“Nadto przeprowadzone postępowanie dowodowe niezbicie dowodzi, że powód miał dobre relacje z matką, nikt nie wskazywał na jego naganne zachowania względem niej. Wręcz przeciwnie często odwiedzał matkę, zabierał ją do siebie, był zorientowany w jej sytuacji życiowej i zdrowotnej.“

Zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia

Warto przypomnieć, że art. 1008 k.c. zawiera zamknięty katalog przyczyn uzasadniających wydziedziczenie. Są to:

uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wskazanie przyczyny spoza tego katalogu czyni wydziedziczenie bezskutecznym.

Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu

Sąd w analizowanym orzeczeniu zwrócił uwagę na to, że:

“Przyczyny takie muszą być precyzyjnie wyartykułowane przez spadkodawcę i to wyłącznie w testamencie, nie zaś przez stronę – na użytek toczącego się procesu, zwłaszcza z uwagi na szerokie znaczenie pojęcia rodzinnych więzi.“

Oznacza to, że spadkobiercy nie mogą w toku postępowania o zachowek doprecyzowywać lub uzupełniać przyczyn wydziedziczenia, które nie zostały jasno wskazane w testamencie.

Praktyczne wnioski dla sporządzających testamenty

Analizując orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu, można sformułować następujące wnioski praktyczne dla osób sporządzających testamenty zawierające wydziedziczenie:

Precyzja wyrażeń – należy unikać ogólnikowych sformułowań typu „nie utrzymuje kontaktów”, „nie dopełnia obowiązków rodzinnych” bez konkretyzacji.
Wskazanie konkretnych zachowań – testament powinien zawierać opis konkretnych zachowań wydziedziczanego, np. „od 5 lat nie kontaktuje się ze mną mimo moich prób nawiązania kontaktu”, „mimo mojej ciężkiej choroby i próśb o pomoc, odmówił jakiegokolwiek wsparcia”.
Przyporządkowanie do przesłanek ustawowych – warto wyraźnie wskazać, którą z przesłanek z art. 1008 k.c. spadkodawca uznaje za spełnioną poprzez opisane zachowania.
Forma aktu notarialnego – rozważenia wymaga sporządzenie testamentu zawierającego wydziedziczenie w formie aktu notarialnego, co zwiększa jego bezpieczeństwo prawne, gdyż notariusz może pomóc w prawidłowym sformułowaniu przyczyn wydziedziczenia.

Podsumowanie

Wydziedziczenie jest skuteczne tylko wtedy, gdy spełnione są łącznie dwa warunki: w testamencie wskazano konkretną przyczynę wydziedziczenia (odpowiadającą jednej z przesłanek z art. 1008 k.c.) oraz przyczyna ta rzeczywiście istniała. Ogólnikowe sformułowania nie spełniają pierwszego z tych warunków, co prowadzi do nieskuteczności wydziedziczenia, jak miało to miejsce w analizowanej sprawie rozstrzygniętej przez Sąd Okręgowy w Poznaniu.