Granice odpowiedzialności obdarowanego – co naprawdę mówi art. 1000 k.c.?

Wprowadzenie

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak daleko sięga odpowiedzialność osoby, która otrzymała darowiznę, wobec uprawnionych do zachowku? Czy sprzedaż podarowanej nieruchomości zwalnia z obowiązku zapłaty zachowku? Odpowiedzi na te pytania kryją się w art. 1000 Kodeksu cywilnego, który wprowadza pojęcie “granic wzbogacenia”. Jako prawnik specjalizujący się w prawie spadkowym, często spotykam się z błędnymi interpretacjami tego przepisu, prowadzącymi do nieprzyjemnych niespodzianek dla obdarowanych.

Co naprawdę mówi art. 1000 k.c.?

Artykuł 1000 § 1 Kodeksu cywilnego brzmi następująco:

“Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.”

Co to oznacza w praktyce? Przede wszystkim, obdarowany odpowiada za zachowek dopiero wtedy, gdy uprawniony nie może otrzymać go od spadkobiercy. Jest to tzw. zasada subsydiarności odpowiedzialności obdarowanego.

Jednak najważniejszy jest drugi element tego przepisu – ograniczenie odpowiedzialności do “granic wzbogacenia”. Ustawodawca uznał, że obdarowany nie powinien płacić więcej, niż faktycznie zyskał dzięki darowiźnie. To sprawiedliwe rozwiązanie, ale jak się okazuje, jego interpretacja budzi wiele kontrowersji.

Zagadka “granic wzbogacenia”

Co właściwie oznacza sformułowanie “granice wzbogacenia będącego skutkiem darowizny”? Czy chodzi o wartość tego, co obdarowany otrzymał, czy o to, co mu faktycznie zostało w chwili, gdy upomina się o zachowek?

W praktyce prawniczej ścierają się dwa podejścia. Pierwsze zakłada, że wzbogacenie to wartość przedmiotu darowizny (lub jego równowartość), niezależnie od tego, czy obdarowany nadal ją posiada. Drugie podejście bierze pod uwagę tylko faktyczną korzyść, która pozostała w majątku obdarowanego w chwili zgłoszenia roszczenia.

Sprzedałem darowiznę – czy nadal jestem wzbogacony?

Często spotykam się z przekonaniem, że sprzedaż podarowanej nieruchomości automatycznie zmniejsza lub eliminuje wzbogacenie. “Nie mam już domu, który dostałem od ojca, więc nie jestem wzbogacony” – słyszę od klientów. Niestety, sądy patrzą na to inaczej.

Doskonale ilustruje to wyrok Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z dnia 6 października 2021 r. (sygn. akt V C 932/19). W tej sprawie pozwany, który otrzymał w darowiźnie udział w nieruchomości, sprzedał go swojemu synowi, a następnie twierdził, że nie jest już wzbogacony, bo nie ma ani nieruchomości, ani pieniędzy ze sprzedaży.

Sąd odrzucił tę argumentację, stwierdzając jednoznacznie, że:

“Pozwany był i jest nadal wzbogacony i to do pełnej ustalonej wartości darowizny nieruchomości.”

Dlaczego? Ponieważ pozwany nie udowodnił, na co konkretnie wydał pieniądze ze sprzedaży i czy wydatki te rzeczywiście zmniejszyły jego wzbogacenie.

Kto musi co udowodnić?

Kluczową kwestią w sporach o zachowek jest ciężar dowodu. Uprawniony do zachowku musi udowodnić fakt darowizny i jej wartość. Jednak to obdarowany, jeśli twierdzi, że jego wzbogacenie jest mniejsze niż wartość darowizny, musi to udowodnić.

W omawianej sprawie sąd podkreślił:

“Pozwany niczym nie wykazał, jakoby miał jakiekolwiek zobowiązania finansowe, ani tym bardziej, aby z uzyskanych ze sprzedaży pieniędzy spłacił długi, jakie rzekomo zaciągnął u syna jeszcze za życia M. N. (2).”

Jest to typowy problem w tego typu sprawach – obdarowani często twierdzą, że już nie są wzbogaceni, ale nie potrafią tego odpowiednio udokumentować.

Jakie wydatki zmniejszają wzbogacenie?

Nie każdy wydatek prowadzi do zmniejszenia wzbogacenia w rozumieniu art. 1000 k.c. Sądy zazwyczaj uznają, że wzbogacenie zmniejszają:

Koszty poważnego leczenia obdarowanego
Spłata długów spadkodawcy
Niezbędne nakłady na przedmiot darowizny
Wydatki na podstawowe potrzeby życiowe

Natomiast wydatki luksusowe, inwestycje czy darowizny na rzecz innych osób często nie są uznawane za zmniejszające wzbogacenie.

Przykład z życia wzięty

Wyobraźmy sobie sytuację: Jan otrzymał od matki mieszkanie warte 500 000 zł. Po jej śmierci okazuje się, że pominięta w testamencie siostra Jana ma prawo do zachowku w wysokości 125 000 zł. Jan twierdzi, że sprzedał mieszkanie i wydał wszystkie pieniądze, więc nie jest już wzbogacony.

Jak sąd oceni tę sytuację? Jeśli Jan udowodni, że pieniądze wydał na kosztowne leczenie choroby nowotworowej, jego wzbogacenie może zostać uznane za zmniejszone. Jeśli jednak wydał je na luksusowe wakacje czy samochód, sąd prawdopodobnie uzna, że nadal jest wzbogacony do pełnej wartości darowizny.

Praktyczne wskazówki

Co więc powinien zrobić obdarowany, aby skutecznie bronić się przed roszczeniem o zachowek?

Dokładnie dokumentować wszystkie wydatki związane z przedmiotem darowizny lub środkami uzyskanymi z jego zbycia.
Zachować dowody wydatków, które mogą być uznane za zmniejszające wzbogacenie (faktury za leczenie, dowody spłaty długów spadkodawcy).
W przypadku sprzedaży przedmiotu darowizny, wykazać konkretnie i precyzyjnie, na co wydano uzyskane środki.
Pamiętać, że ogólne twierdzenia o braku wzbogacenia, bez odpowiednich dowodów, są z góry skazane na niepowodzenie.

Podsumowanie

Artykuł 1000 § 1 k.c. rzeczywiście ogranicza odpowiedzialność obdarowanego za zachowek do granic wzbogacenia, ale interpretacja tego ograniczenia przez sądy jest często surowsza, niż się spodziewamy. Samo zbycie przedmiotu darowizny nie wystarczy, aby uniknąć odpowiedzialności za zachowek. Kluczowe znaczenie ma sposób rozdysponowania uzyskanych środków i możliwość udowodnienia, że wydatki te rzeczywiście zmniejszyły wzbogacenie.

Jak pokazuje orzeczenie Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, sądy bardzo rygorystycznie podchodzą do oceny dowodów przedstawianych przez obdarowanych. Zatem jeśli otrzymałeś znaczącą darowiznę, pamiętaj o potencjalnej odpowiedzialności za zachowek i odpowiednio się zabezpiecz, dokumentując wszystkie istotne transakcje i wydatki.