Komu przysługuje zachowek? Czy rodzeństwo może domagać się zachowku?

Wielu moich klientów zadaje mi pytania o to, komu właściwie należy się zachowek. Szczególnie często pojawiają się wątpliwości, czy rodzeństwo zmarłego ma do niego prawo. Postanowiłem więc wyjaśnić te kwestie w nieco bardziej przystępny sposób niż suche przepisy kodeksowe.

Co to jest zachowek i komu naprawdę przysługuje?

Zachowek to swego rodzaju “koło ratunkowe” dla najbliższej rodziny zmarłego, które chroni ich przed całkowitym pominięciem w spadku. Nawet jeśli spadkodawca postanowił w testamencie zostawić cały swój majątek komuś innemu, prawo zabezpiecza minimalny udział dla jego najbliższych.

W praktyce adwokackiej spotykam się z wieloma nieporozumieniami dotyczącymi tego, kto może się ubiegać o zachowek. Kodeks cywilny (konkretnie art. 991 § 1) wymienia tylko trzy grupy uprawnionych:

• Dzieci, wnuki lub prawnuki (czyli tzw. zstępni)
• Małżonek
• Rodzice zmarłego

I to wszystko! Warunek jest taki, że te osoby musiałyby dziedziczyć na podstawie ustawy, gdyby nie było testamentu.

Kolejność w “kolejce” po zachowek

W mojej praktyce często wyjaśniam klientom, że istnieje pewna hierarchia osób uprawnionych:

Najpierw prawo do zachowku mają dzieci (lub dalsi zstępni) i małżonek. Dopiero gdy zmarły nie miał dzieci ani wnuków, do gry wchodzą rodzice. Jest to podobna zasada jak przy dziedziczeniu ustawowym.

Ile wynosi zachowek?

Z reguły zachowek to połowa tego, co dana osoba otrzymałaby przy dziedziczeniu ustawowym. Na przykład, jeśli żona przy braku testamentu dostałaby 1/3 spadku, jej zachowek wyniesie 1/6 (czyli połowę z 1/3).

Są jednak wyjątki – osoby małoletnie lub trwale niezdolne do pracy mają prawo do 2/3 swojego udziału. To spora różnica, którą zawsze podkreślam moim klientom.

Czy brat lub siostra zmarłego mogą żądać zachowku?

To jedno z najczęstszych pytań, jakie słyszę w kancelarii – i odpowiedź brzmi: NIE.

Wyobraźmy sobie taką sytuację: Jan nie miał dzieci ani żony, a jego rodzice już nie żyją. Zgodnie z ustawą, jego majątek odziedziczyłoby rodzeństwo. Ale Jan napisał testament, w którym wszystko zapisał swojej wieloletniej partnerce. Czy jego brat i siostra mogą domagać się zachowku? Niestety dla nich – nie mogą. Prawo nie przewiduje takiej możliwości.

Kto jeszcze nie ma prawa do zachowku?

Z mojego doświadczenia wynika, że wiele osób błędnie sądzi, że ma prawo do zachowku. Oprócz rodzeństwa, prawo do zachowku nie przysługuje także:

• Dziadkom zmarłego
• Pasierbom (czyli dzieciom małżonka)
• Gminie czy Skarbowi Państwa

A co z przysposobieniem (adopcją)?

Tu sprawa jest ciekawa. Dzieci adoptowane mają dokładnie takie same prawa jak biologiczne. Pamiętam sprawę, w której klient był zdziwiony, że jego adoptowana córka ma takie same prawa do zachowku jak syn biologiczny.

Przy adopcji pełnej dziecko traci jednak prawo do zachowku po rodzicach biologicznych. Natomiast przy przysposobieniu niepełnym – zachowuje je.

Kiedy nie dostaniesz zachowku, nawet jeśli jesteś uprawniony?

Zdarza się, że mimo spełnienia podstawowych kryteriów, ktoś traci prawo do zachowku. Miałem kiedyś klienta, który odrzucił spadek po ojcu (bo było tam więcej długów niż majątku), a potem dowiedział się, że ojciec przed śmiercią podarował cenną darowiznę swojej drugiej żonie. Niestety, odrzucając spadek, stracił też prawo do zachowku.

Prawo do zachowku tracą:

• Osoby, które zrzekły się dziedziczenia
• Osoby, które odrzuciły spadek
• Małżonek, jeśli spadkodawca wystąpił o rozwód z jego winy
• Osoby uznane za niegodne dziedziczenia
• Osoby wydziedziczone w testamencie

Co ciekawe, nawet jeśli ktoś został wydziedziczony lub uznany za niegodnego, jego dzieci nadal mają prawo do zachowku! Podobnie jest przy odrzuceniu spadku – dzieci osoby odrzucającej zachowują prawo do zachowku.

Przykład z życia wzięty

Jan miał żonę Marię i dwie córki: Annę i Katarzynę. Przed śmiercią napisał testament, zostawiając cały majątek przyjacielowi z wojska. W normalnej sytuacji żona i córki dostałyby po 1/3 spadku (gdyby nie było testamentu).

Każda z nich ma więc prawo do zachowku w wysokości 1/6 całego majątku Jana (1/3 × 1/2 = 1/6). Gdyby Anna była jeszcze niepełnoletnia, jej zachowek wyniósłby 2/9 majątku (1/3 × 2/3 = 2/9).

Od kogo żądać zapłaty zachowku?

W praktyce zachowek możemy uzyskać od:

• Spadkobierców testamentowych
• Osób, które dostały znaczące darowizny
• Beneficjentów fundacji rodzinnej

Pamiętajmy, że na poczet zachowku zaliczają się też darowizny, które sami dostaliśmy od zmarłego za jego życia.

---

Choć kwestie związane z zachowkiem mogą wydawać się skomplikowane, w praktyce krąg uprawnionych jest dość wąski i ogranicza się do najbliższej rodziny. Jeśli masz wątpliwości dotyczące Twojej konkretnej sytuacji, zapraszam do kontaktu z naszą kancelarią.