Art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż osobami, którym przysługuje zachowek są zstępni spadkodawcy, jego małżonek, albo rodzice spadkodawcy, o ile byliby powołani do spadku z ustawy.

Wiemy zatem już komu przysługuje prawo do zachowku. Pojawia się jednak w tym miejscu pytanie do kogo wystąpić z roszczeniem o jego zapłatę?

Krąg osób zobowiązanych do zapłaty zachowku można podzielić na trzy grupy.

Pierwszą z nich będą spadkobiercy zmarłego.

Drugą – osoby na rzecz których poczynione zostały zapisy windykacyjne – czyli zapisobiercy windykacyjni.

Ostatnią grupą osób zobowiązanych do zapłaty zachowku są osoby, które zostały obdarowane przez spadkodawcę w drodze darowizny.

Spadkobiercy

Pierwszymi w kolejce do których powinno być kierowane wezwanie o zachowek są oczywiście spadkobiercy zmarłego, przy czym mogą to być zarówno spadkobiercy dziedziczący w drodze testamentu lub ustawy. Dzieje się tak, gdyż to oni z reguły otrzymują cały spadek.

Co istotne, jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 Kodeksu cywilnego).

W przedmiocie zapłaty zachowku przez spadkobierców wypowiedział się między innymi Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 14 lutego 2014 r., w sprawie o sygn. akt I ACa 1078/13 (ale również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, czy Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 21 listopada 2012 r. ) wskazując:

„Uprawniony do zachowku, który dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami i nie otrzymał należnego mu zachowku ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”

Zapisobiercy windykacyjni

W przypadku kiedy zachowku nie można otrzymać od spadkobierców, wówczas jego zapłaty będzie można żądać od zapisobierców windykacyjnych.

Zapisobiercą windykacyjnym jest osoba, która otrzymała od spadkodawcy pewien, określony składnik lub składniki majątku. Zapis windykacyjny jest o wiele bardziej „szczegółowy, precyzyjny”, bowiem w jego drodze możliwe jest przekazanie konkretnego składnika majątku, a nie całego spadku. Co istotne zapis windykacyjny może być sporządzony jedynie w testamencie notarialnym.

Podstawowe znaczenie będzie miał tutaj art. 999¹ Kodeksu cywilnego.

Jeżeli zatem uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Co jednak istotne zapisobierca windykacyjny jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.

Niemniej jednak, jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, wówczas ponosi ona odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek .

Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu .

Jeżeli jednak spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionego do zachowku jest solidarna.

Tym samym jeżeli jedna z osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, spełniła świadczenie uprawnionemu do zachowku, może ona żądać od pozostałych osób części świadczenia proporcjonalnych do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych .

Odnośnie tej grupy zobowiązanych do zapłaty zachowku wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 lutego 2014 r., III CZP 95/13, i wskazał:

„Osoba, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny (art. 999¹ k.c.), jest obowiązana do zapłaty sumy potrzebnej do zapłaty, bądź uzupełnienia zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego i tylko wówczas, jeśli uprawniony do zachowku nie może otrzymać go od spadkobiercy testamentowego (art. 991 § 2 k.c.).

Użyte w art. 999¹ § 3 k.c. określenie “w granicach wzbogacenia” oznacza, że przy ustalaniu granic odpowiedzialności zapisobiercy należy uwzględnić (odjąć od wartości przedmiotu zapisu) wszelkie obciążające go zobowiązania spadkodawcy. Po pierwsze, więc zobowiązanie zapisobiercy jest wtórne w stosunku do obowiązku spadkobiercy wypłaty zachowku uprawnionemu, po drugie jest również ograniczone czasowo, gdyż skuteczność zapisu windykacyjnego podlega ocenie na podstawie prawa obowiązującego w chwili otwarcia spadku „

Obdarowani w drodze darowizny

Jeżeli zarówno spadkobiercy, jaki i zapisobiercy windykacyjni nie będą mogli wykonać zobowiązania z tytułu zapłaty zachowku, kolejnymi osobami, którzy będą odpowiedzialni za wypłatę zachowku są osoby obdarowane w drodze darowizny przez spadkodawcę.

W tej sytuacji kwestię tę będzie regulował art. 1000 Kodeksu cywilnego.

W takim przypadku osoba uprawniona do zachowku będzie mogłam żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Może jednak dojść również do sytuacji, w której sam obdarowany jest uprawniony do zachowku. W takim przypadku będzie ponosił on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.

Do wystąpienia z roszczeniem o zachowek do obdarowanego odniósł się między innymi Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 14 lutego 2014 roku, w sprawie o sygn. akt I Aca 1078/13, wskazując:

„Artykuł 1000 k.c. reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 k.c.), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku, jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (M. Pazdan K. Pietrzykowski, Komentarz, tom II, str. 1182, J. Kremis, B. Burian, E. Gniewek, Komentarz, str. 1623).

Jeżeli jednak uprawniony do zachowku jest jednocześnie jedynym spadkobiercą dziedziczącym spadek z mocy testamentu, wobec czego nie może realizować uprawnienia o zachowek na podstawie art. 991 § 2 k.c., to nie oznacza to, że nie przysługuje mu żadne roszczenie. Art. 1000 k.c. ma również w tej sytuacji charakter “awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się “jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku” (por. z wyrokiem SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, LEX nr 369707).”

Reasumując powyższe, osoba mająca uprawnienie do zachowku, będzie mogła wystąpić o jego zapłatę do obdarowanych, dopiero wtedy, gdy wykaże, iż nie jest w stanie uzyskać zapłaty zachowku od dwóch poprzednich grup, tj. spadkobierców oraz zapisobierców windykacyjnych.