Kancelaria Prawa Spadkowego i Majątkowego

Porady prawne

Nielojalne zachowanie uprawnionego a niższy zachowek

Nielojalne zachowanie uprawnionego a niższy zachowek

Zespół Kancelarii prawa spadkowego

W jednym ze swych orzeczeń Sąd Najwyższy, tj. w wyroku z dnia 16 czerwca 2016 roku, w sprawie o sygnaturze akt V CSK 625/15, stwierdził, iż nie jest wyłączone obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 k.c. z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy.

Niniejsza sprawa rozpatrywana przez Sąd Najwyższy dotyczyła następującego stanu faktycznego:

Powód P.K. był synem spadkodawcy, który rozwiódł się z jego matką, gdy powód miał 4 lata. Pozwana J. K. jest siostrą spadkodawcy a pozwana M. S. jego bratanicą.

Spadkodawca płacił alimenty na syna i przekazywał mu też inne środki, utrzymywał z nim kontakty, które były szczególnie bliskie i przyjazne gdy powód był nastolatkiem, spędzał wtedy dużo czasu z ojcem.

Kontakty urwały się gdy spadkodawca wyjechał do krewnej do USA w celu podjęcia leczenia w związku z utratą wzroku i padaczką powypadkową. W czasie pobytu w USA w 2004 r. spadkodawca zaginął i siostra J. K. wszczęła jego poszukiwania przez Interpol, ambasadę i MSZ, po kilku miesiącach poszukiwań spadkodawca został odnaleziony w jednym z domów pomocy społecznej w USA, skąd zabrała go J. K., u której w Polsce początkowo zamieszkał. Pokryła ona koszty sprowadzenia spadkodawcy do Polski, pokrywała też początkowo koszty jego leczenia i pobytu w Polsce, do czasu załatwienia mu renty.

Wobec pogarszającego się stanu zdrowia spadkodawca został umieszczony w 2005r. w Domu Opieki Społecznej, gdzie przebywał do śmierci, która nastąpiła w dniu 11 stycznia 2009 r.

W dniu 15 czerwca 2005 r. spadkodawca podarował J. K. swój udział ¼ części w nieruchomości należącej do rodziny, w której udziały podarowali J. K. 4 również pozostały brat i siostra, zaś J. K. przekazała spadkodawcy swoje mieszkanie.

W tym samym dniu spadkodawca sporządził testament notarialny na rzecz bratanicy M. K., obecnie S. oraz udzielił pełnomocnictwa siostrze J. K. i bratu do zarządu jego majątkiem i załatwiania jego spraw.

Powód nie utrzymywał żadnych kontaktów z ojcem po jego wyjeździe do USA ani po jego powrocie do Polski, mimo że wiedział o jego wypadku i chorobie oraz pobycie w Domu Opieki Społecznej. Nie był obecny na pogrzebie, którego koszty w całości pokryła pozwana J. K.

Wartość nieruchomości, w której udział spadkodawca podarował J. K., wynosi 2 107 000 zł. Powód jako jedyny spadkobierca ustawowy uzyskałby po ojcu spadek odpowiadający ¼ wartości tej nieruchomości, a więc kwocie 531 500 zł, a zatem z tytułu zachowku należy mu się 265 750 zł.

Powód zaskarżył wyrok Sądu I instancji kwestionując między innymi zastosowanie w sprawie art. 5 k.c. i obniżenie zachowku o połowę, a pozwana J. K. zarzuciła naruszenie art. 481 § 1 k.c. i wnosiła o zasądzenie ustawowych odsetek od daty wyroku Sądu pierwszej instancji

Następnie od wyroku sądu II Instancji została wniesiona kasacja zarówno przez powoda P.K. oraz pozwaną J.K.

Sąd Najwyższy wskazał, iż :

Przepis art. 5 k.c., zamieszczony w części ogólnej kodeksu cywilnego ma zastosowanie do wszystkich stosunków prawnych uregulowanych w części szczególnej kodeksu, o ile nie istnieje przepis szczególny wyłączający możliwość zastosowania art. 5 k.c., co ma miejsce między innymi wówczas, gdy przepis szczególny odwołuje się wprost do zasad współżycia społecznego lub do okoliczności mających taki charakter i jednocześnie reguluje skutki ich naruszenia.

Nie można uznać, że fakt, iż ustawodawca w art. 928 i art. 1008 k.c. określił przesłanki niegodności dziedziczenia oraz przesłanki wydziedziczenia, wyłącza dopuszczalność obniżenia zachowku z powodu niewłaściwego, sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy. Możliwości takiej z pewnością nie można wyłączyć w sytuacji, gdy z istotnych, uzasadnionych przyczyn, leżących po stronie spadkodawcy, nie mógł on lub nie zdążył wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, mimo że zachodziły do tego podstawy określone w art. 1008 k.c., jak również wtedy, gdy występują określone w art. 928 § 1 k.c. podstawy niegodności dziedziczenia, jednak z uzasadnionych, szczególnych przyczyn, nikt nie wystąpił z takim żądaniem w przewidzianym prawem terminie. W takich sytuacjach jedynie zastosowanie art. 5 k.c. pozwala na uczynienie zadość społecznemu odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnej należności z tytułu zachowku, a wyjątkowo zachowku w ogóle, osobie, co do której istnieją podstawy do uznania jej za niegodną dziedziczenia lub istniały podstawy do jej wydziedziczenia.

Niezależnie od tego nie można uznać przepisów art. 928 i art. 1008 k.c. za przepisy szczególne w stosunku do art. 5 k.c., wyłączające dopuszczalność jego zastosowania do obniżenia należnego zachowku, ze względu na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowanie uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Przepisy te bowiem obejmują jedynie przypadki drastycznego, szczególnie nagannego zachowania spadkobiercy wobec spadkodawcy, a tym samym odnoszą się tylko do rażącego naruszenia zasad współżycia społecznego i przewidują jako skutek takich zachowań jedynie całkowite pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku.

Nie obejmują zatem swoim zakresem zachowań uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy sprzecznych z zasadami współżycia społecznego w stopniu na tyle istotnym, że w odczuciu społecznym przyznanie uprawnionemu pełnego zachowku byłoby uznane za niesprawiedliwe i niemoralne, jednak nie na tyle rażąco nagannych, by uzasadnione było pozbawienie go prawa do zachowku w całości w wyniku wydziedziczenia lub uznania za niegodnego dziedziczenia.

Nie ma więc podstaw do przyjęcia, że zakresy zastosowania art. 928 i 1008 k.c. są takie same jak art. 5 k.c., co wyłączałoby możliwość stosowania tego przepisu jako podstawy obniżenia zachowku ze względu na niewłaściwe zachowanie uprawnionego w stosunku do spadkodawcy.

Nie jest również uzasadniony argument, że art. 5 k.c. nie może mieć w takiej sytuacji zastosowania ze względu na trwałość skutków pozbawienia prawa do części zachowku, jeżeli przyczyną jego obniżenia były niewłaściwe relacje między uprawnionym do zachowku a spadkodawcą.

Wprawdzie, co do zasady, zastosowanie art. 5 k.c. nie może prowadzić do trwałej utraty prawa podmiotowego lub jego części, jednak Sąd Najwyższy wielokrotnie dopuszczał możliwość oddalenia powództwa o zasądzenie należności pieniężnej lub roszczeń wynikających z naruszenia zasad konkurencji i dóbr osobistych, z powołaniem się na uzasadnione zasadami współżycia społecznego okoliczności o charakterze trwałym, a tym samym dopuścił trwałe wyłączenie możliwości realizacji takiego roszczenia lub jego części (porównaj między innymi wyroki z dnia 30 kwietnia 1970 r. II CR 103/70, OSPiKA z 1971 r, nr 4, poz. 83, z dnia 14 grudnia 1990 r. I CR 529/90, OSNCP 1992 r., nr 7-8, poz. 136, z dnia 25 stycznia 1995 r. III CRN 70/94, OSNC z 1995r, nr 5, poz. 86, z dnia 27 lipca 2000 r. IV CKN 85/00, z dnia 13 kwietnia 2005 r. IV CK 663/04, z dnia 21 marca 2013 r. II CSK 241/12 i z dnia 11 kwietnia 2013 r. II CSK 438/12).

Biorąc wszystkie te okoliczności pod uwagę należy uznać, że nie jest wyłączone obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 k.c. z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy.

Uzasadniony jest zatem kasacyjny zarzut naruszenia art. 991 § 1 w zw. z art. 5 k.c., bowiem Sąd Apelacyjny negując taką możliwość, nie uwzględnił wniosku o obniżenie zachowku na podstawie art. 5 k.c. i zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji uwzględniając powództwo o zachowek w całości. Ponieważ jednak Sąd Apelacyjny nie zakwestionował samego faktu istnienia okoliczności przyjętych przez Sąd pierwszej instancji za podstawę zastosowania art. 5 k.c. i obniżenia zachowku o połowę ani oceny Sądu Okręgowego przeprowadzonej w tym przedmiocie, a zmiana wyroku tego Sądu była wynikiem tylko naruszenia przez Sąd drugiej instancji prawa materialnego, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816 k.p.c. uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części i orzekł co do istoty sprawy oddalając apelację powoda w zakresie w jakim dotyczyła ona żądania zasądzenia od pozwanej J. K. reszty należności z tytułu zachowku. Sąd pierwszej instancji dokonał bowiem wszechstronniej i prawidłowej oceny stosunków między powodem a jego ojcem i trafnie uznał, że wysoce naganne zachowanie powoda wobec ojca w okresie jego choroby i bezradności, uzasadniało obniżenie zachowku o połowę, gdyż dochodzenie go w całości od pozwanej, która w tym czasie zapewniła spadkodawcy pełną opiekę i pomoc, pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Reasumując, z powyższego wynika zatem, iż sąd może obniżyć należność z tytułu zachowku, a nawet pozbawić osobę uprawnioną do zachowku tego prawa, z powodu nielojalności wobec spadkodawcy.