Nieskuteczność wydziedziczenia bez wskazania przyczyny

Wydziedziczenie stanowi jedno z najpoważniejszych rozrządzeń testamentowych, pozwalające spadkodawcy na pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku. Jednakże, aby wydziedziczenie było skuteczne prawnie, musi spełniać określone przesłanki formalne.

Ustawowe wymogi skutecznego wydziedziczenia

Przepis art. 1008 Kodeksu cywilnego enumeratywnie wymienia przyczyny uzasadniające wydziedziczenie. Są to:

1. uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Interpretacja wymogu wskazania przyczyny wydziedziczenia

Sąd Najwyższy w utrwalonym orzecznictwie konsekwentnie stoi na stanowisku, że wydziedziczenie jest czynnością formalną, która dla swojej skuteczności wymaga nie tylko złożenia odpowiedniego oświadczenia woli przez spadkodawcę, ale również wskazania konkretnej przyczyny wydziedziczenia, która musi odpowiadać jednej z przesłanek wymienionych w art. 1008 k.c.

W wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia  7 maja 2016 r. sygn. akt: XII C 1086/16

czytamy:

 

Skuteczność wydziedziczenia wymaga zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 kc, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności.

Samo wskazanie w testamencie przyczyny wydziedziczenia polegającej na nieutrzymywaniu żadnych więzi rodzinnych, w ocenie sądu, nie mogło stanowić skutecznego wydziedziczenia. W świetle art. 1009 kc przyjmuje się, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić przyczyny swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego przynależnego mu prawa. W tych okolicznościach samo ogólnikowe sformułowanie spadkodawcy i to co do kilku osób, iż spadkobierca „nie dopełnia obowiązków rodzinnych”, w ocenie Sądu nie wystarcza do uznania wydziedziczenia za skuteczne, niewątpliwie bowiem jest ono na tyle szerokie, iż na podstawie samej tylko treści testamentu – która ma zasadnicze znaczenie przy ocenie woli spadkodawcy w zakresie wydziedziczenia z powodu konkretnej przesłanki – nie poddaje się weryfikacji, w tym zwłaszcza ocenie pod kątem o jakie zachowania chodzi. Przyczyny takie muszą być precyzyjnie wyartykułowane przez spadkodawcę i to wyłącznie w testamencie, nie zaś przez stronę – na użytek toczącego się procesu, zwłaszcza z uwagi na szerokie znaczenie pojęcia rodzinnych więzi

Racjonalność wymogu wskazania przyczyny

Wymóg wskazania przyczyny wydziedziczenia pełni kilka istotnych funkcji:

• pozwala na weryfikację zgodności przyczyny z katalogiem ustawowym;
• umożliwia wydziedziczonemu obronę swoich praw w postępowaniu spadkowym;
• zapobiega arbitralnym decyzjom spadkodawcy, które mogłyby być motywowane chwilowymi emocjami.

Konsekwencje braku wskazania przyczyny wydziedziczenia

W sytuacji, gdy testament zawiera oświadczenie o wydziedziczeniu, ale brak w nim wskazania konkretnej przyczyny, rozrządzenie to nie wywołuje skutków prawnych. Oznacza to, że:

• wydziedziczony zachowuje prawo do zachowku;
• sąd spadku nie może samodzielnie uzupełnić testamentu o przyczynę wydziedziczenia;
• zeznania świadków nie mogą zastąpić braku wskazania przyczyny w treści testamentu.

Wnioski praktyczne

Dla profesjonalnych pełnomocników sporządzających testament na rzecz klienta szczególnie istotne jest:

1. Precyzyjne sformułowanie przyczyny wydziedziczenia, która mieści się w katalogu z art. 1008 k.c.;
2. Opisanie konkretnych zachowań wydziedziczonego, które uzasadniają zastosowanie danej przyczyny;
3. Unikanie ogólnikowych sformułowań, które mogą być kwestionowane w postępowaniu spadkowym.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego jednoznacznie potwierdza, że formalizm w zakresie wydziedziczenia służy ochronie interesów osób uprawnionych do zachowku i zabezpiecza przed nieprzemyślanymi lub emocjonalnymi decyzjami spadkodawcy.