Potrącenie wierzytelności w sprawach spadkowych – granice dopuszczalności

Analiza na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r., sygn. akt XIIC 1086/16

Instytucja potrącenia wierzytelności stanowi jeden z popularnych sposobów umarzania zobowiązań wzajemnych. W sprawach spadkowych, a w szczególności w sprawach o zachowek, spadkobiercy często próbują dokonywać potrąceń swoich rzeczywistych lub domniemanych wierzytelności z roszczeniami uprawnionego do zachowku. Praktyka ta rodzi liczne wątpliwości co do granic dopuszczalności takich potrąceń. Interesujący materiał do analizy w tym zakresie stanowi wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 7 maja 2019 r. (sygn. akt XIIC 1086/16).

Stan faktyczny sprawy

W analizowanej sprawie pozwany spadkobierca, zobowiązany do zapłaty zachowku, dokonał jednostronnego potrącenia kwoty 53.000 zł z masy spadkowej przed jej rozliczeniem z uprawnionym do zachowku bratem:

“W skład spadku po zmarłej L. K. wchodziły też środki pieniężne zgromadzone na zagranicznym rachunku bankowym oraz środki pieniężne w złotówkach w kwocie 53.000 zł. Pozwany z całej zgromadzonej tam sumy potrącił równowartość 53.000 zł.“

Pozwany uzasadniał dokonane potrącenie w następujący sposób:

“Nadto pozwany wskazał, że potracił kwotę 53.000 zł tytułem opłaconych wcześniej przez niego kosztów sądowych oraz kwoty dwa razy po 20.000 zł które to kwoty pozwany zwrócił swoim dzieciom, a które otrzymały od spadkodawczyni na długo przed śmiercią.“

Stanowisko Sądu odnośnie dokonanego potrącenia

Sąd Okręgowy w Poznaniu uznał, że pozwany niezasadnie dokonał potrącenia:

“W ocenie Sądu kwota ta została nierozliczona między stronami postępowania. Sąd stoi na stanowisku, iż pozwany niezasadnie dokonał potrącenia tej kwoty, albowiem nie zostały dowiedzione okoliczności potwierdzające słuszność dokonania tej czynności. Jako niewystarczające w tym zakresie Sąd uznał twierdzenia samego pozwanego oraz świadków.“

W konsekwencji sąd doliczył tę kwotę do masy spadkowej przy obliczaniu należnego powodowi zachowku:

“Wartość masy spadkowej po zmarłej L. K. wynosi łącznie 430.602 zł tj.: wartość spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu 337.102 zł, nierozliczone środki pieniężne w wysokości 53.000 zł oraz dokonane na rzecz powoda darowizny w kwocie 40.500 zł.“

Warunki skutecznego potrącenia w sprawach spadkowych

Na podstawie analizowanego orzeczenia można sformułować kilka istotnych warunków skutecznego potrącenia w sprawach spadkowych:

Rzeczywiste istnienie wierzytelności

Podstawowym warunkiem skutecznego potrącenia jest rzeczywiste istnienie wierzytelności. W analizowanej sprawie sąd uznał, że pozwany nie wykazał istnienia wierzytelności, które chciał potrącić:

“Sąd stoi na stanowisku, iż pozwany niezasadnie dokonał potrącenia tej kwoty, albowiem nie zostały dowiedzione okoliczności potwierdzające słuszność dokonania tej czynności.“
Odpowiednie udokumentowanie wierzytelności

Same twierdzenia strony i zeznania świadków są niewystarczające dla wykazania istnienia wierzytelności podlegającej potrąceniu:

“Jako niewystarczające w tym zakresie Sąd uznał twierdzenia samego pozwanego oraz świadków.“
Charakter wierzytelności

W analizowanej sprawie pozwany próbował potrącić:
- koszty sądowe poniesione przez niego przed śmiercią spadkodawczyni,
- kwoty zwrócone jego dzieciom, które otrzymały je od spadkodawczyni.
Sąd nie uznał tych kwot za uzasadnione podstawy potrącenia.

Ciężar dowodu przy potrąceniu w sprawach spadkowych

Analizowane orzeczenie potwierdza, że ciężar dowodu istnienia wierzytelności podlegającej potrąceniu spoczywa na stronie dokonującej potrącenia:

“Twierdzenia dotyczące dokonania innych darowizn na rzez każdego z synów zmarłej Sąd uznał za niedowiedzione. Jako niewystraczające Sąd uznał ustalenie tych okoliczności w oparciu o treść zeznań stron oraz świadków.“

Oznacza to, że strona dokonująca potrącenia powinna dysponować przekonującymi dowodami na istnienie wierzytelności, którą chce potrącić. Same twierdzenia strony, niepoparte dokumentami lub innymi wiarygodnymi dowodami, są niewystarczające.

Znaczenie dokumentów w sprawach o potrącenie

Sąd w analizowanej sprawie podkreślił szczególną wartość dowodową dokumentów w porównaniu z zeznaniami stron i świadków:

“Twierdzenia stron oraz świadków, a dotyczące dokonywanych na rzecz synów zmarłej darowizn uznał za mało przydatne, albowiem jako bardziej wiarygodne uznał dokumenty znajdujące się w aktach sprawy i na nich poczynił istotne ustalenia w tym zakresie.“

Oznacza to, że w sprawach o potrącenie wierzytelności w kontekście spadkowym szczególne znaczenie mają dokumenty potwierdzające istnienie wierzytelności (np. umowy pożyczki, pokwitowania, wyciągi bankowe).

Praktyczne wskazówki dotyczące potrącenia w sprawach spadkowych

Na podstawie analizowanego orzeczenia można sformułować następujące wskazówki praktyczne:

Dla zobowiązanych do zapłaty zachowku (spadkobierców):
- Przed dokonaniem potrącenia należy zgromadzić wiarygodne dowody istnienia wierzytelności (najlepiej w formie dokumentów).
- Wierzytelności dochodzone przeciwko spadkodawcy powinny być odpowiednio udokumentowane.
- Należy unikać potrącania wierzytelności o charakterze spornym lub trudnym do udowodnienia.
- Warto rozważyć wystąpienie z powództwem wzajemnym, zamiast dokonywania jednostronnego potrącenia.
Dla uprawnionych do zachowku:
- W razie jednostronnego potrącenia dokonanego przez spadkobiercę należy żądać przedstawienia dowodów istnienia potrącanych wierzytelności.
- Warto kwestionować potrącenia oparte na wierzytelnościach o nieudokumentowanym charakterze.
- Należy zwracać uwagę na przedawnienie wierzytelności potrącanych przez spadkobiercę.

Granice dopuszczalności potrącenia w sprawach spadkowych

Na podstawie analizowanego orzeczenia można stwierdzić, że granice dopuszczalności potrącenia w sprawach spadkowych wyznaczają następujące czynniki:

Udokumentowanie wierzytelności Potrącenie jest dopuszczalne tylko w odniesieniu do wierzytelności, których istnienie zostało należycie udowodnione.
Związek z masą spadkową Wierzytelności potrącane powinny mieć związek z masą spadkową lub stosunkami prawnymi między spadkodawcą a spadkobiercami.
Zasady współżycia społecznego Potrącenie nie może naruszać zas