Prawo do zachowku a naruszenie zasad współżycia społecznego

Wprowadzenie instytucji zachowku przez ustawodawcę miało na celu zabezpieczyć interesy majątkowe najbliższych członków rodziny, w przypadku gdy ich bliski zmarły zdecydował powołać do spadku obce osoby, a nie ich. Jego podstawowym zadaniem jest bowiem zapewnienie krewnym zmarłego, w sposób niezależny od jego woli, a niekiedy nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w ustawie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Może jednak zdarzyć się, że spadkodawca miał dość konkretny powód, dla którego nie zdecydował się powołać do spadku swojego dziecka czy małżonka.

Nie ulega wątpliwości, iż relacje między członkami rodziny mogą być różne. Mogą występować rodziny zgodne, gdzie nie występują konflikty, a wszyscy darzą się szacunkiem, ale również mogą być takie gdzie ich członkowie są skonfliktowanie i to przez długie lata. Nierzadko powodem takiego stanu może być na przykład wyrządzona krzywda, brak zainteresowania losem swoich bliskich czy zachowanie się w sposób niemoralny.

Pojawia się w takiej sytuacji pytanie czy pozbawiając bliską osobę prawa do spadku, można też w jakiś sposób pozbawić ją prawa do zachowku?

Ustawodawca wyszedł naprzeciw spadkodawcy umożliwiając pozbawienie osoby najbliższej prawa do zachowku. Możliwości są dwie:

Po pierwsze, spadkodawca może wydziedziczyć spadkobiercę – w tym wypadku osobę najbliższą. A po drugie po śmierci spadkodawcy sąd na wniosek uprawnionych osób, uznając spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia.

Nie zawsze jednak mogą zachodzić przesłanki umożliwiające dokonanie powyższych rozrządzeń.

W takiej sytuacji można spróbować powołać się na art. 5 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z jego treścią :

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Podstawowe znaczenie mają w tym przypadku wspominane w powyższym przepisie zasady współżycia społecznego. Niestety Ustawodawca nie wyjaśnił czym one są, a ich treść nie została wskazana w przepisach. Stąd właściwe będzie tutaj odwołanie się do orzecznictwa.

I tak Sąd Najwyższy w wyrok z dnia 15 lutego 2017 r., w sprawie sygn. akt II CSK 236/16 wskazał, iż :

Zgodnie z art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Wykonywanie prawa podmiotowego w sposób sprzeczny z tymi kryteriami jest bezprawne i z tego względu nie korzysta z ochrony jurysdykcyjnej. Norma zawarta w tym przepisie ma charakter wyjątkowy i może być stosowana tylko po wykazaniu wyjątkowych okoliczności, w sytuacji, gdy w inny sposób nie można zabezpieczyć interesu osoby zagrożonej wykonaniem prawa podmiotowego przez inną osobę (zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1969 r., III CRN 310/69, OSNCP 1970, Nr 6, poz. 115) oraz w tych szczególnych przypadkach, w których wykorzystywanie uprawnień wynikających z przepisów prawa prowadziłoby do skutku nie aprobowanego w społeczeństwie ze względu na przyjętą w społeczeństwie zasadę współżycia społecznego.

Zasady współżycia społecznego to pojęcie niedookreślone, nieostre, a powoływanie się na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego powinno wiązać się z konkretnym wykazaniem o jakie zasady współżycia społecznego w konkretnym wypadku chodzi oraz na czym polega sprzeczność danego działania z tymi zasadami. Taki charakter klauzul generalnych zawartych w rozważanym przepisie nakazuje ostrożne korzystanie z instytucji nadużycia prawa podmiotowego jako podstawy oddalenia powództwa, a przede wszystkim wymaga wszechstronnego rozważenia okoliczności, aby w ten sposób nie doprowadzić do podważenia pewności obrotu prawnego. Zasadą bowiem jest, że ten kto korzysta ze swego prawa postępuje zgodnie z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i zasadami współżycia społecznego.

Najprościej można ująć zasady współżycia społecznego jako reguły postępowania, które odwołują się do wartości uznawanych społecznie.

Czy można obniżyć wysokość zachowku na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego?

Odpowiedź na to pytanie jest twierdząca, tak dopuszczalne jest obniżenie zachowku z powodu niewłaściwego, sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku wobec spadkodawcy (art. 5 k.c.).

Oczywiście, zastosowanie przez sąd art. 5 k.c. i skutkiem tego obniżenie należnego do zapłaty zachowku, a nawet stwierdzenie że ten zachowek w ogóle się nie należy i w konsekwencji oddalenie powództwa o zapłatę zachowku w całości, zależy każdym przypadku od okoliczności konkretnej sprawy i jej oceny przez sąd rozpoznający sprawę.

Przykłady zastosowania klauzuli generalnej z art. 5 k.c. daje nam orzecznictwo sądowe.

I tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19.05.1981 r., w sprawie o sygn. akt III CZP 18/81, wskazał :

„W sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku praktycznie innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, inne zaś składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku, nie można by wyłączyć – przy rozważaniu poza tym sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku – dopuszczalności przyjęcia, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.)”

Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 26 października 2017 roku w sprawie o sygn. akt. I ACa 395/17, wskazał z kolei:

„Pozbawienie uprawnionego do zachowku jego prawa lub obniżenie wysokości należnego mu świadczenia z tego tytułu dopuszczalne jest w przypadkach szczególnych, bądź z uwagi na jego własną postawę wobec spadkodawcy, która mogłaby uzasadniać jego wydziedziczenie, bądź ze względu na wyjątkowo trudną sytuację materialną spadkobiercy obowiązanego do realizacji zachowku. Zachowek ma bowiem urzeczywistniać obowiązek moralny spadkodawcy względem osób dla niego najbliższych, a już samo pozbawienie ich dziedziczenia stanowi dla nich poważną dolegliwość. Pogłębianie jej dodatkowo pozbawianiem ich prawa do zachowku, lub jego obniżeniem na podstawie art. 5 k.c., jest możliwe jedynie w sytuacjach absolutnie wyjątkowych.”

Nie są tu też wyjątkiem sądy w Poznaniu. Ciekawym orzeczeniem jest wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 24 czerwca 2014 roku, w sprawie o sygn. akt XII C 1067/13.

W okolicznościach niniejszej sprawy Sąd uznał za zasadne obniżenie należnego powódce zachowku o 50% w oparciu o art. 5 k.c. z uwagi na powszechnie uznane zasady słuszności społecznej.

Sąd ten wskazał, że „Jednocześnie orzecznictwo i judykatura uznają, że w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 k.c. przy uwzględnieniu zwłaszcza klauzuli zasad współżycia społecznego. Prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. Nie mogą jednak zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak wywiązywał się on ze swych obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy (wyrok SA w Warszawie z dnia 21 października 2010 r., sygn. akt VI ACa 323/10, LEX nr 785393).”

Pozbawienie prawa do zachowku na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego.

Powołanie się na art. 5 Kodeksu cywilnego w sprawach o zachowek, było wielokrotnie przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W swych orzeczeniach Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał na możliwość obniżenia wysokości należnego zachowku, ale również i jego pozbawienia.

I tak przykładowo w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r.Sąd Najwyższy wskazał, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu i pozbawić tego udziału na podstawie art. 5 K.c. można tylko w sytuacjach rzeczywiście wyjątkowych (…).

Z kolei w postanowieniu z dnia 11 lipca 2012 r.Sąd Najwyższy stwierdził, że „Dopuszczalne jest całkowite pozbawienie prawa do zachowku w wyniku zastosowania art. 5 K.c., odnoszonego do samej postawy uprawnionego względem zobowiązanego z tytułu zachowku, a przy tym ze względu na taką postawę występującą w przeszłości.”

 

Co jednak istotne, art. 5 Kodeksu cywilnego może znaleźć zastosowanie do instytucji zachowku wyłącznie w sytuacjach wyjątkowych.