Przebaczenie osobie wydziedziczonej – skutki prawne i wymogi formalne

Instytucja przebaczenia ma istotne znaczenie w kontekście wydziedziczenia i prawa do zachowku. Prawidłowe zrozumienie mechanizmu przebaczenia, jego formy oraz skutków prawnych pozwala na właściwe kształtowanie stosunków spadkowych. Poniżej przedstawiono kompleksową analizę tego zagadnienia.

Przebaczenie w świetle przepisów prawa spadkowego

Podstawą prawną dla instytucji przebaczenia w kontekście wydziedziczenia jest art. 1010 Kodeksu cywilnego, który stanowi:

“Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.”

Przebaczenie jest jednostronnym aktem spadkodawcy o charakterze uczuciowym (psychicznym), polegającym na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i wewnętrznym odstąpieniu od negatywnej oceny postępowania osoby, która tę krzywdę wyrządziła.

Forma przebaczenia

Prawo nie przewiduje szczególnej formy dla skutecznego przebaczenia, co zostało potwierdzone w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Przebaczenie może zostać wyrażone:

1. wprost – poprzez złożenie oświadczenia ustnego lub pisemnego;
2. w sposób dorozumiany – poprzez zachowanie spadkodawcy niedające się wytłumaczyć inaczej niż zamiarem przebaczenia.

Skutki przebaczenia w zależności od momentu jego dokonania

1. Przebaczenie dokonane przed sporządzeniem testamentu zawierającego wydziedziczenie

Jeśli spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku, a następnie sporządził testament zawierający wydziedziczenie, takie wydziedziczenie jest nieskuteczne od samego początku (ex tunc). Zgodnie z art. 1010 k.c., spadkodawca nie może skutecznie wydziedziczyć osoby, której przebaczył.

2. Przebaczenie dokonane po sporządzeniu testamentu zawierającego wydziedziczenie

W przypadku, gdy spadkodawca najpierw sporządził testament zawierający wydziedziczenie, a następnie przebaczył wydziedziczonemu, przebaczenie powoduje, że wcześniejsze wydziedziczenie staje się nieskuteczne. Nie jest konieczne formalne odwołanie testamentu w części zawierającej wydziedziczenie – sam akt przebaczenia niweczy skutki prawne wydziedziczenia.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r. (sygn. akt III CZP 37/18):

“Przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie; w takim przypadku wydziedziczenie staje się bezskuteczne (art. 1010 k.c.).”

Wymogi dotyczące przebaczenia

1. Stan świadomości przebaczającego

Chociaż przebaczenie nie stanowi czynności prawnej w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jednak dla jego skuteczności wymagane jest, by spadkodawca działał z dostatecznym rozeznaniem. Oznacza to, że spadkodawca musi:

• rozumieć istotę i znaczenie aktu przebaczenia;
• być świadomym, komu i za co przebacza;
• mieć świadomość konsekwencji przebaczenia.

Nie jest wymagana pełna zdolność do czynności prawnych, ale niezbędne jest działanie z tzw. dostatecznym rozeznaniem.

2. Zakres przebaczenia

Przebaczenie musi odnosić się do tych samych czynów lub zachowań, które stanowiły podstawę wydziedziczenia. Częściowe przebaczenie lub przebaczenie innych czynów niż te, które były podstawą wydziedziczenia, nie powoduje nieskuteczności wydziedziczenia.

3. Jednoznaczność przebaczenia

Przebaczenie powinno być jednoznaczne, tzn. z okoliczności i zachowania spadkodawcy powinno w sposób niebudzący wątpliwości wynikać, że spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu.

Dowodzenie faktu przebaczenia

W postępowaniu sądowym przebaczenie musi zostać udowodnione przez osobę, która się na nie powołuje (zwykle wydziedziczonego). Dowodem mogą być:

• oświadczenia spadkodawcy (pisemne lub ustne);
• zeznania świadków;
• korespondencja pomiędzy spadkodawcą a wydziedziczonym;
• wznowienie kontaktów, wspólne zamieszkiwanie;
• inne okoliczności wskazujące na fakt przebaczenia.

Przebaczenie a inne instytucje prawa spadkowego

1. Przebaczenie a niegodność dziedziczenia

Przebaczenie niweczy nie tylko skutki wydziedziczenia, ale również skutki niegodności dziedziczenia (art. 930 § 1 k.c.). Mechanizm działania przebaczenia jest w obu przypadkach analogiczny.

2. Przebaczenie a wyłączenie od dziedziczenia

Należy odróżnić wydziedziczenie (pozbawienie prawa do zachowku) od wyłączenia od dziedziczenia (testamentowe wyłączenie spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia). Przebaczenie, o którym mowa w art. 1010 k.c., odnosi się wyłącznie do wydziedziczenia i nie ma wpływu na skuteczność wyłączenia od dziedziczenia.

Praktyczne wskazówki

1. Jeżeli spadkodawca chce utrzymać skutki wydziedziczenia pomimo późniejszego pojednania z wydziedziczonym, powinien wyraźnie zastrzec w stosownym dokumencie, że pojednanie nie oznacza przebaczenia w rozumieniu art. 1010 k.c.

2. W przypadku zaistnienia przebaczenia po sporządzeniu testamentu zawierającego wydziedziczenie, wskazane jest sporządzenie nowego testamentu, w którym spadkodawca wyraźnie odwoła wydziedziczenie.

3. Dla celów dowodowych warto, aby akt przebaczenia został udokumentowany w sposób formalny, np. poprzez sporządzenie stosownego oświadczenia w formie pisemnej lub w obecności świadków.

Podsumowanie

Przebaczenie jest aktem o doniosłych skutkach prawnych w kontekście wydziedziczenia. Pomimo braku wymogów formalnych, ma ono moc zniweczenia skutków wydziedziczenia zarówno gdy nastąpiło przed, jak i po sporządzeniu testamentu. Dla skuteczności przebaczenia wymagane jest jedynie, by spadkodawca działał z dostatecznym rozeznaniem, a przebaczenie odnosiło się do zachowań stanowiących podstawę wydziedziczenia. W praktyce, ze względów dowodowych, zaleca się jednak formalne udokumentowanie aktu przebaczenia.