Przedawnienie roszczenia o zachowek

Polski system prawa cywilnego reguluje kwestię przedawnienia zachowku. Omawiając problematykę przedawnienia roszczenia o zachowek, zasadnym najpierw byłoby w pierwszej kolejności wyjaśnić czym jest „przedawnienie”.

Otóż, przedawnienie można najprościej ująć jako instytucję prawa cywilnego, której zasadniczym celem jest ograniczenie w czasie możliwości dochodzenia roszczenia. Co istotne, w przypadku gdy roszczenie ulegnie przedawnieniu dłużnik może uchylić się od jego spełnienia.

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym i ono również z upływem określonego w ustawie okresu ulega przedawnieniu.

Podstawowe znaczenie w tym względzie będzie miał art. 1007 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym :

§ 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Wiemy już ile wynosi termin przedawnienia roszczenia o zachowek, pojawia się zatem pytanie od kiedy liczyć początek biegu terminu przedawnienia ?

Art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego, wskazuje, iż roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

Kiedy ma miejsce ogłoszenie testamentu?

Ogłoszenie testamentu, to nic innego jak ujawnienie testamentu przez sąd lub notariusza, u którego został on złożony. W przypadku gdy testament znajduje się u innej osoby, jest ona zobowiązania, z chwilą powzięcia informacji o śmierci spadkodawcy, do jego złożenia w sądzie, chyba że złożyła go u notariusza.

Co jednak istotne, o terminie otwarcia i ogłoszenia testamentu nie zawiadamia się osób zainteresowanych, jednakże mogą one być obecne przy tej czynności.

Nie da się ukryć, iż termin przedawnienia roszczenia o zachowek liczony od chwili ogłoszenia testamentu nierzadko był przedmiotem pewnych kontrowersji i sporów na gruncie doktryny i orzecznictwa. W związku z tym kwestię tę Sąd Najwyższy nierzadko poddawał swoim rozważaniom.

I tak przykładowo w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 1972 r., w sprawie o sygnaturze akt III CZP 102/71, Sąd ten wskazał, iż:

„Termin przedawnienia przewidziany w art. 1007 § 1 k.c. nie biegnie dopóty, dopóki uprawniony do zachowku jest uważany z mocy prawomocnego postanowienia sądu za spadkobiercę testamentowego.”

Z kolei w wyroku z dnia 17 września 2010 r. (II CSK 178/10) Sąd Najwyższy wskazał, iż:

„W orzecznictwie i doktrynie zasadnie przyjęto, że przepis ten wymaga wykładni zgodnej z ratio legis samej instytucji zachowku oraz ze znaczeniem początku biegu przedawnienia roszczenia dla uprawnionego do zachowku. Wprawdzie więc osoba uprawniona do zachowku staje się znana z chwilą otwarcia i ogłoszenia testamentu, ale może wystąpić z roszczeniem najwcześniej dopiero wtedy, gdy sama dowie się o istnieniu testamentu i o jego treści, a nawet o potwierdzeniu praw do spadku poprzez postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku na podstawie tego testamentu (uzasadnienie uchwały SN z dnia 22 lutego 1972 r., III CZP 102/71, OSNC 1972, nr 7-8, poz. 127). Dlatego początek biegu przedawnienia roszczenia o zachowek w rozumieniu art. 1007 § 1 k.c., liczony od chwili wymagalności tego roszczenia winno się ustalać dla każdego przypadku osobno (…)”

W wyroku z dnia 17 września 2010 roku, w sprawie o sygnaturze akt II CSK 178/10, Sąd Najwyższy wskazał zaś, że :

„Bieg przedawnienia roszczenia o udział w schedzie nie rozpocznie się, jeśli uprawniony nie wie o swoim prawie.”

Z kolei art. 1007 § 2 Kodeksu cywilnego wskazuje, iż wskazane w nim roszczenie przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Otwarcie spadku zgodnie z polskim prawem cywilnym należy rozumieć jako chwilę śmierci spadkodawcy.

Co istotne, będzie to miało miejsce w przypadku braku pozostawienia testamentu przez spadkodawcę.

A co w przypadku, gdy spadkodawca pozostawił po sobie kilka testamentów?

Jeżeli zmarły pozostawił po sobie kilka testamentów, sąd dokonuje otwarcia i odczytania wszystkich sporządzonych przez niego testamentów. W przypadku gdy nastąpi to w różnych terminach, o tym który z nich jest skuteczny sąd zdecyduje dopiero w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Dla uprawnionego do zachowku istotne będzie z kolei otwarcie i ogłoszenie tego testamentu, z którego wywodzi swe roszczenie o zachowek. W tym wypadku bieg terminu przedawnienia rozpocznie się z chwilą otwarcia i ogłoszenia tego testamentu. Co ważne, termin przedawnienia w takiej sytuacji może już biec, mimo, że trwa jeszcze sprawa o stwierdzenie nabycia spadku.

Należy pamiętać, iż po upływie pięcioletniego terminu roszczenie o zachowek staje się zobowiązaniem naturalnym. W takiej sytuacji osoba, która byłaby zobowiązana do zapłaty odpowiedniej kwoty zachowku, będzie mogła uchylić się od konieczności jego zaspokojenia.