Przejście roszczenia o zachowek na spadkobierców uprawnionego – analiza art. 1002 k.c. w praktyce

Jako radca prawny specjalizujący się w prawie spadkowym i prowadzący sprawy w Poznaniu, często spotykam się z sytuacjami, gdy uprawniony do zachowku umiera przed dochodzeniem swojego roszczenia. Pojawia się wówczas kluczowe pytanie: czy i w jakim zakresie roszczenie o zachowek przechodzi na spadkobierców pierwotnie uprawnionego? Odpowiedzi dostarcza art. 1002 k.c., którego praktyczne zastosowanie warto przeanalizować na podstawie rzeczywistych spraw sądowych.

Istota art. 1002 k.c. – dziedziczność roszczenia o zachowek

Artykuł 1002 Kodeksu cywilnego stanowi:

“Roszczenia z tytułu zachowku przechodzą na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.”

Przepis ten wprowadza dwie kluczowe zasady:

Roszczenie o zachowek jest dziedziczne
Istnieje ograniczenie podmiotowe – roszczenie dziedziczą tylko spadkobiercy, którzy sami należą do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy

W praktyce oznacza to, że roszczenie o zachowek przechodzi wyłącznie na zstępnych, małżonka oraz rodziców osoby pierwotnie uprawnionej, o ile osoby te byłyby uprawnione do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

Praktyczne zastosowanie art. 1002 k.c. – przykład z orzecznictwa

Doskonałą ilustracją zastosowania art. 1002 k.c. jest sprawa rozpatrzona przez Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19). W tej sprawie powodowie D.B. i J.B. dochodzili zachowku po zmarłej M.N., która w testamencie powołała do całości spadku jednego z synów (M.N.), a wcześniej dokonała na jego rzecz darowizny.

Co istotne, pierwotnie uprawnioną do zachowku była B.B. (córka spadkodawczyni), która jednak zmarła przed dochodzeniem roszczenia. Jej spadkobiercami zostali synowie J.B. i P.B., przy czym P.B. również zmarł, a jego spadkobierczynią została córka D.B.

Sąd uznał roszczenie powodów za zasadne, stwierdzając:

“W niniejszym pozwie powodowie domagali się od pozwanego części zachowku, który przypadał w udziale córce spadkodawczyni B. B. (1), a która zmarła w dniu (…) r. Jej spadkobiercami na podstawie ustawy są synowie powód J. B. oraz P. B.. P. B. zmarł w dniu (…) r., a spadek po nim na podstawie ustawy odziedziczyła w całości jego córka powódka D. B.”

Sąd dalej wyjaśnił:

“Zgodnie z art. 1002 kc roszczenia z tytułu zachowku przechodzą na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (np. dzieci zmarłego uprawnionego do zachowku). Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli należą oni do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 991 kc), a więc niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy.”

Kluczowe aspekty przejścia roszczenia o zachowek

Na podstawie mojej praktyki zawodowej oraz analizy orzecznictwa sądów poznańskich, mogę wskazać kilka kluczowych aspektów, które należy uwzględnić przy analizie przejścia roszczenia o zachowek:

1. Zstępni jako nabywcy roszczenia o zachowek

Najczęstszą sytuacją, z którą spotykam się w praktyce, jest przejście roszczenia o zachowek na zstępnych uprawnionego. W cytowanej sprawie z Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda sąd potwierdził, że wnuczka spadkodawczyni (D.B.) może dochodzić zachowku, który pierwotnie przysługiwał jej babci (B.B.), przechodząc przez majątek jej ojca (P.B.).

Istotne jest, że roszczenie to przechodzi na zstępnych niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po pierwszym spadkodawcy.

2. Wysokość roszczenia a dziedziczenie udziałów

W przypadku przejścia roszczenia o zachowek na kilku spadkobierców, dziedziczy się je zgodnie z udziałami spadkowymi. W omawianej sprawie, pierwotne roszczenie B.B. przeszło na jej dwóch synów, a następnie udział jednego z nich przeszedł na jego córkę.

Sąd wyliczył: “Skoro substrat zachowku wynosił 200.000 zł, to należny – co do zasady – każdemu z powodów wynosił po 10.000 zł (200.000 zł x 1/20) na rzecz każdego z nich.”

3. Przedawnienie dziedziczonego roszczenia

Istotnym aspektem praktycznym jest kwestia przedawnienia roszczenia o zachowek, które przeszło na spadkobierców pierwotnie uprawnionego. Zgodnie z art. 1007 k.c., roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.

Co ważne, bieg przedawnienia rozpoczyna się od momentu otwarcia spadku po pierwszym spadkodawcy (a dokładniej od ogłoszenia testamentu), nie zaś od śmierci osoby pierwotnie uprawnionej do zachowku.

W cytowanej sprawie sąd odrzucił zarzut przedawnienia, stwierdzając: “Otwarcie i ogłoszenie testamentu w Sądzie Rejonowym Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, jak wyżej ustalono, nastąpiło w dniu 14 marca 2014 r., zatem ewentualne przedawnienie nastąpiłoby z upływem dnia 14 marca 2019 r. (…) Tymczasem przed upływem tego dnia, gdyż jeszcze w czasie jego trwania, pełnomocnik powodów złożył omawiany pozew, co już skutecznie przerwało bieg przedawnienia.”

4. Legitymacja procesowa spadkobierców

Aby skutecznie dochodzić roszczenia o zachowek, spadkobiercy pierwotnie uprawnionego muszą wykazać swoją legitymację procesową, co wymaga:

Udowodnienia, że pierwotnie uprawniony miał prawo do zachowku
Wykazania, że są spadkobiercami tej osoby
Udowodnienia, że należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy

W praktyce oznacza to konieczność przedłożenia:

Aktu zgonu pierwszego spadkodawcy
Postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia po pierwszym spadkodawcy
Aktu zgonu osoby pierwotnie uprawnionej do zachowku
Postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub aktu poświadczenia dziedziczenia po osobie pierwotnie uprawnionej
Dokumentów potwierdzających pokrewieństwo (akty urodzenia, akty małżeństwa)

Różnice między przejściem roszczenia a własnym prawem do zachowku

Ważnym zagadnieniem praktycznym jest rozróżnienie sytuacji, gdy spadkobierca dochodzi roszczenia przejętego po zmarłym uprawnionym, od sytuacji, gdy dochodzi własnego prawa do zachowku.

Przejęte roszczenie o zachowek

Gdy spadkobierca dochodzi roszczenia przejętego w spadku po uprawnionym:

Wysokość zachowku obliczana jest według stopnia pokrewieństwa zmarłego uprawnionego ze spadkodawcą
Roszczenie ograniczone jest do udziału spadkowego w majątku zmarłego uprawnionego
Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny otrzymane przez zmarłego uprawnionego od pierwszego spadkodawcy

Własne prawo do zachowku

Gdy spadkobierca dochodzi własnego prawa do zachowku jako uprawniony w dalszej kolejności:

Wysokość zachowku obliczana jest według jego własnego stopnia pokrewieństwa ze spadkodawcą
Roszczenie przysługuje mu w pełnej wysokości
Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny otrzymane przez niego od spadkodawcy

Praktyczne porady dla spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku

Na podstawie doświadczenia z prowadzonych spraw w Poznaniu, mogę sformułować kilka praktycznych porad dla spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku:

Zabezpiecz dowody – zgromadź wszelkie dokumenty potwierdzające relacje rodzinne oraz dokumentację spadkową.
Pilnuj terminów przedawnienia – pamiętaj, że termin przedawnienia biegnie od ogłoszenia testamentu pierwszego spadkodawcy, nie od śmierci osoby pierwotnie uprawnionej.
Ustal krąg uprawnionych – sprawdź, czy wszyscy spadkobiercy pierwotnie uprawnionego należą do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Rozważ wspólne dochodzenie roszczeń – jeśli jest kilku uprawnionych spadkobierców, rozważ wspólne wystąpienie z pozwem, co zmniejszy koszty procesu.
Przeprowadź wyliczenia – dokładnie oblicz wysokość zachowku, uwzględniając wszelkie darowizny i zapisy, które otrzymała osoba pierwotnie uprawniona.

Studium przypadku z poznańskiej praktyki sądowej

Oprócz cytowanej sprawy z Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda (V C 932/19), warto przytoczyć inny przypadek z mojej praktyki zawodowej.

W sprawie prowadzonej przede mną przed Sądem Okręgowym w Poznaniu, troje rodzeństwa dochodziło zachowku po babce, która w testamencie powołała do spadku swojego syna (ich stryja). Ich ojciec, uprawniony pierwotnie do zachowku jako syn spadkodawczyni, zmarł przed dochodzeniem roszczenia.

Kluczową kwestią było ustalenie, czy zachowek należy się w wysokości 1/4 wartości udziału spadkowego (jako roszczenie odziedziczone po ojcu), czy też w wysokości 1/8 (jako własne roszczenie wnuków). Sąd uznał, że rodzeństwo dziedziczy roszczenie po ojcu i przysługuje im łącznie 1/4 wartości udziału spadkowego, którą następnie dzielą między siebie zgodnie z udziałami w spadku po ojcu.

Co istotne, sąd odrzucił argument pozwanego stryja, że wnuki spadkodawczyni nie utrzymywały z nią kontaktów, uznając, że przy dziedziczeniu roszczenia o zachowek relacje między wnukami a spadkodawczynią nie mają znaczenia – istotne są relacje między pierwotnie uprawnionym (ojcem) a spadkodawczynią.

Podsumowanie

Przejście roszczenia o zachowek na spadkobierców uprawnionego, uregulowane w art. 1002 k.c., jest instytucją, która zapewnia ochronę praw spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku. Jak pokazuje praktyka sądowa, w tym orzecznictwo sądów poznańskich, jest to mechanizm skutecznie wykorzystywany, choć wymagający dokładnego rozumienia jego specyfiki.

Kluczowe elementy to:

Ograniczenie podmiotowe dziedziczenia roszczenia
Wysokość dziedziczonego roszczenia
Terminy przedawnienia
Różnice między dziedziczonym roszczeniem a własnym prawem do zachowku

Jako prawnik praktykujący w Poznaniu w sprawach spadkowych, obserwuję rosnącą świadomość tej instytucji wśród klientów, co pozwala na skuteczniejsze dochodzenie praw spadkowych, nawet w sytuacji, gdy pierwotnie uprawniony do zachowku nie zdążył zrealizować swojego roszczenia.