Przekazanie majątku za życia a roszczenia spadkobierców – analiza praktyczna

Jako radca prawny prowadzący sprawy spadkowe w Poznaniu, często spotykam się z klientami, którzy planują przekazać majątek za życia, chcąc uniknąć późniejszych komplikacji spadkowych. Równie często reprezentuję osoby, które zostały pominięte w wyniku takiego działania. Czy przekazanie majątku za życia rzeczywiście chroni przed roszczeniami spadkobierców? Jakie pułapki prawne czyhają przy takim rozwiązaniu? Oto analiza praktyczna tego zagadnienia w oparciu o doświadczenia z sali sądowej.

Formy przekazania majątku za życia

Polskie prawo przewiduje kilka możliwości przekazania majątku jeszcze za życia:

Darowizna – najpopularniejsza forma, uregulowana w art. 888-902 k.c.
Dożywocie – uregulowane w art. 908-916 k.c.
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia – art. 1048-1050 k.c.
Umowa z następcą – specyficzna forma dla rolników

Każda z tych form ma swoje zalety i wady, ale wszystkie łączy jeden wspólny element – żadna z nich nie daje stuprocentowej ochrony przed roszczeniami o zachowek.

Darowizna a zachowek – kluczowy problem

Darowizna jest najczęściej wybieraną formą przekazania majątku za życia. Wiele osób błędnie zakłada, że darując majątek za życia, skutecznie zabezpieczają obdarowanych przed roszczeniami innych spadkobierców. Tymczasem art. 993 i 994 k.c. wyraźnie wskazują, że przy obliczaniu zachowku uwzględnia się również darowizny dokonane przez spadkodawcę.

W niedawnej sprawie prowadzonej przede mną przed Sądem Rejonowym Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19), spadkodawczyni darowała synowi udział w nieruchomości, a następnie powołała go w testamencie do całości spadku. Pozostali spadkobiercy skutecznie dochodzili zachowku, a sąd stwierdził:

“Skoro substrat zachowku wynosił 200.000 zł, to należny – co do zasady – każdemu z powodów wynosił po 10.000 zł (200.000 zł x 1/20) na rzecz każdego z nich.”

Co więcej, sąd podkreślił, że:

“W tej sytuacji zarzuty pozwanego nie mogły doprowadzić do oddalenia powództwa ani zmniejszenia zasądzonego świadczenia.”

Kiedy darowizny są doliczane do spadku?

Kluczowym pytaniem jest, które darowizny doliczamy do spadku przy obliczaniu zachowku. Zgodnie z art. 994 k.c. do spadku nie dolicza się:

Drobnych darowizn, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach
Darowizn dokonanych dawniej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku

Warto podkreślić drugi punkt – darowizny na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku zawsze, niezależnie od tego, jak dawno zostały dokonane! Jest to często pomijany aspekt, który może znacząco wpłynąć na wysokość roszczeń o zachowek.

Strategia zrzeczenia się dziedziczenia

Mniej znaną, ale potencjalnie skuteczniejszą metodą planowania spadkowego jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048 k.c.). Osoba, która zrzekła się dziedziczenia, jest traktowana jakby nie dożyła otwarcia spadku, co oznacza, że nie jest uprawniona do zachowku.

Ta forma wymaga jednak formy aktu notarialnego i zgody przyszłego spadkobiercy, co w praktyce często jest trudne do uzyskania. Z mojego doświadczenia wynika, że spadkobiercy rzadko są skłonni zrzec się potencjalnych korzyści bez odpowiedniej rekompensaty.

Dożywocie jako alternatywa

Ciekawą alternatywą dla darowizny jest umowa dożywocia. W tej formie nabywca nieruchomości zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. Zgodnie z art. 908 § 1 k.c. zbywca może przenieść własność nieruchomości na nabywcę za zobowiązanie do zapewnienia mu dożywotniego utrzymania.

Z praktycznego punktu widzenia umowa dożywocia ma dwie istotne zalety:

Przedmiot umowy nie podlega zaliczeniu na poczet schedy spadkowej
Dożywocie nie podlega egzekucji

Klauzula zwolnienia z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową

W praktyce notarialnej często spotykam klauzulę, że darczyńca zwalnia obdarowanego z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową (art. 1039 § 1 k.c.). Wielu klientów błędnie interpretuje tę klauzulę jako zwolnienie z obowiązku uwzględniania darowizny przy obliczaniu zachowku.

W rzeczywistości ta klauzula dotyczy wyłącznie zaliczenia darowizny na schedę spadkową przy dziale spadku, a nie ma żadnego wpływu na obliczanie zachowku. Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w cytowanej już sprawie (sygn. akt V C 932/19) wyraźnie to potwierdził:

“Poza tym zwolnienie z art. 1039 kc z obowiązku zaliczenia tej darowizny na schedę spadkową było irrelewantne dla roszczenia o zachowek, gdyż przepis ten dotyczy odrębnej instytucji działu spadku.”

Praktyczne wskazówki dla planujących przekazanie majątku

Na podstawie doświadczeń z prowadzonych przeze mnie spraw mogę zaproponować kilka praktycznych wskazówek:

Rozważ wszystkie dostępne formy przekazania majątku. Darowizna nie zawsze jest najkorzystniejszym rozwiązaniem.
Uwzględnij potencjalne roszczenia o zachowek. Zaplanuj, z czego będą zaspokojone, aby nie obciążały obdarowanych.
Rozważ ubezpieczenie na życie jako sposób zapewnienia środków na spłatę zachowku. Suma ubezpieczenia nie wchodzi do spadku, a może być przeznaczona na zaspokojenie roszczeń.
Rozłóż przekazywanie majątku w czasie. Darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku, dokonane dawniej niż 10 lat przed otwarciem spadku, nie są doliczane do spadku.
Rozważ utworzenie fundacji rodzinnej. Od 2023 roku polskie prawo umożliwia tworzenie fundacji rodzinnych, co może być korzystnym rozwiązaniem dla zabezpieczenia majątku.

Studium przypadku z poznańskiej praktyki

W jednej z prowadzonych przeze mnie spraw klient przekazał za życia cały majątek (kilka nieruchomości) synowi w formie darowizny, pomijając córkę. Po jego śmierci córka wystąpiła o zachowek. Mimo że darowizna została dokonana 15 lat przed śmiercią darczyńcy, sąd uwzględnił ją przy obliczaniu zachowku, ponieważ została dokonana na rzecz spadkobiercy.

Gdyby klient zamiast darowizny zastosował umowę dożywocia, sytuacja prawna byłaby korzystniejsza dla syna. Alternatywnie, gdyby darowiznę rozdzielił na dwie części – jedną dla osoby niebędącej spadkobiercą (np. wnuka) ponad 10 lat przed śmiercią, a drugą dla syna, zobowiązania z tytułu zachowku byłyby znacząco niższe.

Podsumowanie

Przekazanie majątku za życia nie daje pełnej ochrony przed roszczeniami spadkobierców, szczególnie w zakresie zachowku. Każda forma transferu majątku ma swoje zalety i wady, a wybór odpowiedniej metody powinien być dostosowany do indywidualnej sytuacji rodzinnej i majątkowej.

Z mojego doświadczenia jako radcy prawnego prowadzącego sprawy spadkowe w Poznaniu wynika, że najskuteczniejszą strategią jest kompleksowe planowanie spadkowe, uwzględniające potencjalne roszczenia wszystkich uprawnionych. Tylko takie podejście pozwala na rzeczywiste zabezpieczenie interesów bliskich i uniknięcie długotrwałych sporów sądowych po śmierci spadkodawcy.