Sprzedaż nieruchomości otrzymanej w darowiźnie a odpowiedzialność za zachowek

W praktyce adwokackiej często spotykam się z przekonaniem, że sprzedaż nieruchomości otrzymanej wcześniej w darowiźnie od spadkodawcy zwalnia obdarowanego z odpowiedzialności za zachowek. Jako prawnik specjalizujący się w prawie spadkowym, prowadzący sprawy w Poznaniu, chciałbym na podstawie niedawnego orzeczenia Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu wyjaśnić, dlaczego takie przekonanie jest błędne i może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych.

Kazus z orzecznictwa poznańskiego

Dobrą ilustracją tej problematyki jest wyrok Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu z dnia 6 października 2021 r. (sygn. akt V C 932/19), w którym sąd rozstrzygał sprawę o zachowek, gdzie pozwany przekonany był, że sprzedaż darowanej nieruchomości powinna zwolnić go z obowiązku zapłaty zachowku.

W przedmiotowej sprawie matka pozwanego dokonała na jego rzecz darowizny udziału wynoszącego 25/40 części w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości. Następnie, już po śmierci darczyńczyni, pozwany sprzedał otrzymaną nieruchomość swojemu synowi. W odpowiedzi na pozew o zachowek, pozwany podnosił argument, że:

“…umową z dnia 23 lutego 2016 r. sprzedał przedmiotową nieruchomość swojemu synowi R. N. (2). Zatem w chwili wytoczenia przedmiotowej sprawy nie był on w posiadaniu korzyści otrzymanej wcześniej od M. N. (2). (…) na chwilę obecną nie posiada środków uzyskanych ze sprzedaży, nie jest wiec wzbogacony oraz że wydał te środki na spłatę długów zaciągniętych na potrzeby zmarłej M. N. (2) oraz na własne utrzymanie i leczenie w niezbędnym do tego zakresie.“

Stanowisko sądu

Sąd jednoznacznie odrzucił argumentację pozwanego, wskazując, że:

“W piśmie procesowym z dnia 28 sierpnia 2019 r. pełnomocnik powodów podtrzymał w całości żądanie pozwu oraz dotychczasowe stanowisko w sprawie. Pełnomocnik powodów wskazał, że okoliczność zbycia przedmiotowego udziału w prawie użytkowania wieczystego nie ma wpływu na wartość zachowku należnego powodom od pozwanego. Wskazał również, że w niniejszej sprawie nie ma znaczenia to, czy pozwany wzbogacił się dzięki sprzedaży udziałów w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości i na co przeznaczył środki z ich sprzedaży.“

Sąd podzielił to stanowisko, uznając, że pozwany:

“…był i jest nadal wzbogacony i to do pełnej ustalonej wartości darowizny nieruchomości.“

Kluczowe aspekty prawne

Dla zrozumienia rozstrzygnięcia sądu, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii:

Moment wyceny przedmiotu darowizny

Zgodnie z art. 995 § 1 KC, wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Oznacza to, że późniejsze rozporządzenie przedmiotem darowizny nie ma wpływu na wysokość zachowku.

Sąd w omawianym wyroku podkreślił:

“…wartość przedmiotu darowizny została obliczona według stanu z chwili jej dokonania.“
Granice odpowiedzialności obdarowanego

Art. 1000 § 1 KC stanowi, że obdarowany jest obowiązany do zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Sąd w komentowanym wyroku stwierdził jednak, że:

“…pozwany był i jest nadal wzbogacony i to do pełnej ustalonej wartości darowizny nieruchomości.“
Ciężar dowodu

Na pozwanym spoczywał ciężar udowodnienia, że nie jest już wzbogacony w wyniku darowizny. Sąd uznał, że:

“Pozwany niczym nie wykazał, jakoby miał jakiekolwiek zobowiązania finansowe, ani tym bardziej, aby z uzyskanych ze sprzedaży pieniędzy spłacił długi, jakie rzekomo zaciągnął u syna jeszcze za życia M. N. (2).“

Praktyczne wnioski

Sam fakt sprzedaży nieruchomości otrzymanej w darowiźnie nie zwalnia obdarowanego z odpowiedzialności za zachowek.
Obdarowany, który chce wykazać brak wzbogacenia, musi udowodnić, na co konkretnie przeznaczył środki ze sprzedaży darowanej nieruchomości i że wydatki te były uzasadnione (np. koszty leczenia, spłata długów spadkodawcy).
Nie wystarczy ogólne twierdzenie o braku środków – konieczne są konkretne dowody na okoliczność ich wydatkowania.
Wartość zachowku oblicza się według stanu nieruchomości z daty darowizny, a nie z momentu jej sprzedaży czy chwili orzekania.

Podsumowanie

Jako prawnik prowadzący sprawy spadkowe w Poznaniu często doradzam klientom, którzy otrzymali darowizny od bliskich, by mieli świadomość potencjalnej odpowiedzialności za zachowek. Sam fakt późniejszego zbycia przedmiotu darowizny nie zwalnia z tej odpowiedzialności. Kluczowe jest zrozumienie, że to na obdarowanym spoczywa ciężar udowodnienia braku wzbogacenia, a sądy bardzo skrupulatnie weryfikują takie twierdzenia.

Wyrok Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19) stanowi doskonały przykład, jak sądy podchodzą do kwestii odpowiedzialności obdarowanego, który zbył przedmiot darowizny. Jest to ważny sygnał dla wszystkich, którzy otrzymali znaczące darowizny i są potencjalnie zobowiązani do zapłaty zachowku.