Wola spadkodawcy wyrażona w testamencie a dział spadku – granice swobody testowania

Bartosz Kowalak – radca prawny Prawo spadkowe

Jako radca prawny specjalizujący się w prawie spadkowym często spotykam się z pytaniem klientów: na ile sąd musi respektować wolę spadkodawcy wyrażoną w testamencie przy dokonywaniu działu spadku? Problem ten jest szczególnie istotny, gdy spadkodawca w testamencie wskazał nie tylko, kto ma dziedziczyć, ale również co konkretnie ma otrzymać każdy ze spadkobierców. Interesujące rozważania w tym zakresie zawiera orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 2 lutego 2018 r. (sygn. akt II Ca 1308/17).

Testament a dział spadku – dwie odrębne instytucje prawne

Na wstępie warto przypomnieć, że w polskim prawie testament i dział spadku to dwie odrębne instytucje prawne. Testament decyduje o tym, kto i w jakich częściach dziedziczy, natomiast dział spadku rozstrzyga, które konkretnie przedmioty z masy spadkowej przypadną poszczególnym spadkobiercom.

W analizowanej sprawie spadkodawca wyraźnie wskazał w testamencie, które składniki majątku mają przypaść konkretnym spadkobiercom:

“J.Z. zmarł 8 maja 2007 r. w P.. Spadek po nim na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 5 marca 2007 r., otwartego i ogłoszonego w Sadzie Rejonowym w Poznaniu w dniu 28 września 2007 r., w sprawie III Ns 1265/07 nabyli z dobrodziejstwem inwentarza:

– prawnuk S.Z. w 13.750.000/18.058.704 części,

– wnuk P.Z. w 4.250.106/18.058.704 części,

– syn Z.Z. (1) w 29.299/18.058.704 części,

– synowa M.Z. (1) w 29.299/18.058.704 części.”

Spadkodawca wskazał również:

“J.Z. na spadkobiercę swojego mieszkania w P. powołał prawnuka S.Z.. Przy czym do czasu uzyskania pełnoletności spadkobiercy, zgodnie z wolą spadkodawcy, administrację mieszkania miał sprawować zespół opiekuńczy […]

Z kolei na spadkobiercę rekompensaty za mienie pozostawione poza granicami RP, spadkodawca powołał swojego wnuka P.Z..”

Problem różnicy wartości składników a spłaty przy dziale spadku

Kluczowy problem w sprawie wynikał z faktu, że wartość lokalu mieszkalnego przyznanego prawnukowi okazała się znacznie wyższa niż wartość jego udziału w spadku, co rodziło konieczność dokonania spłat na rzecz pozostałych spadkobierców.

Sąd Rejonowy rozstrzygnął:

“Jako niezasadne Sąd ocenił twierdzenia wnioskodawcy jakoby zgodnie z wolą spadkodawcy, składnik majątku spadkowego w postaci lokalu mieszkalnego położonego w P. na Os. (…), miał mu przypaść bez spłat na rzecz pozostałych spadkobierców. Takiej treści zapisu brak jest w testamencie spadkodawcy z dnia 5 marca 2007r.”

Dalej Sąd Rejonowy argumentował:

“Nadto spadkodawca, sporządzając testament o takiej treści, musiał zdawać sobie sprawę, że majątek pozostały po jego śmierci, przypadnie poszczególnym spadkobiercom w udziałach odpowiadających wartością przyznanym im składnikom majątku spadkowego, co z kolei (przy okazji działu spadku) będzie rodziło konieczność wyrównania udziałów tych spadkobierców, których wartość była wyższa, aniżeli wartość przyznanych im składników majątku spadkowego, poprzez stosowne dopłaty.”

Sąd Okręgowy podzielił to stanowisko, stwierdzając:

“Ubocznie jedynie Sąd Okręgowy zwraca uwagę na powołane przez Sąd I instancji stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 maja 1975 r. (III CRN 87/75), zgodnie z którym nawet błędna ocena przez spadkodawcę, że przedmiot, którym „obdarował” spadkobiercę wchodzi do spadku, nie pozbawia „obdarowanego” statusu spadkobiercy w udziale odpowiadającym wartości tego składnika. Tym bardziej zatem w niniejszym wypadku okoliczność, że spadkodawca błędnie ocenił wartość przedmiotu, który przeznaczył dla jednego ze spadkobierców, nie ma wpływu na ocenę wysokości udziałów w spadku ustalonych na podstawie art. 961 kc.”

Praktyczne konsekwencje: art. 961 k.c. a dyspozycje testamentowe

Przypadek ten ilustruje istotne konsekwencje zastosowania art. 961 k.c., zgodnie z którym jeżeli spadkodawca przeznaczył pewnej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się za spadkobiercę powołanego do całego spadku.

W praktyce oznacza to, że:

Jeśli spadkodawca chce, aby konkretny przedmiot przypadł określonej osobie bez obowiązku spłat, powinien to wyraźnie zaznaczyć w testamencie.
Dyspozycje testamentowe dotyczące konkretnych przedmiotów majątkowych przekształcają się w udziały w całości spadku, których wysokość jest proporcjonalna do wartości tych przedmiotów.
Ostateczny podział majątku spadkowego następuje dopiero na etapie działu spadku, gdzie stosuje się zasady wyrównawcze (spłaty i dopłaty).

W omawianej sprawie Sąd Okręgowy zauważył:

“Niewątpliwie wolą spadkodawcy było przyznanie każdemu ze spadkobierców praw o określonej wartości bez obowiązku dopłat i w tym sensie jego omyłka wywiera negatywne skutki wobec wnioskodawcy, jednak z drugiej strony wolą spadkodawcy było, aby uczestnik P.Z. otrzymał prawo majątkowe wartości 80.000 zł.”

Zapewnienie wykonalności spłat – ochrona interesów spadkobierców

Ważnym aspektem omawianego orzeczenia jest również kwestia rozłożenia spłat na raty, co pozwala pogodzić interes wszystkich zainteresowanych. Sąd Rejonowy, a następnie Sąd Okręgowy, rozłożył spłatę należną jednemu ze spadkobierców na 5 rat rocznych, argumentując:

“Sąd miał przy tym na uwadze, że zobowiązany do dopłaty wnioskodawca jest osobą bardzo młodą (ma 19 lat), uczącą się i nie posiadającą własnego źródła utrzymania. Pozostaje na utrzymaniu matki, której wynagrodzenie kształtuje się na poziomie ok. 1.500 zł. Bieżące dochody matki wnioskodawcy uniemożliwiają zatem uiszczenie dopłat bezpośrednio po uprawomocnieniu się postanowienia.”

Jednocześnie sąd uwzględnił interes spadkobiercy uprawnionego do spłaty:

“Jednocześnie sąd doszedł do wniosku, że rozłożenie dopłat na raty i odroczenie terminu ich płatności na dłuższy okres, naruszałoby interes uczestnika P.Z., który w wyniku działu spadku, otrzymał składnik majątku o zdecydowanie niższej wartości niż przysługujący mu udział w spadku.”

Wnioski dla praktyki testamentowej

Z omawianego orzeczenia można wyciągnąć kilka istotnych wniosków dla praktyki testamentowej:

Spadkodawca powinien zachować ostrożność, przydzielając spadkobiercom konkretne składniki majątku o różnej wartości, gdyż może to prowadzić do powstania obowiązku spłat.
Jeśli intencją spadkodawcy jest przyznanie określonego składnika majątku konkretnemu spadkobiercy bez obowiązku spłat, powinien to wyraźnie zaznaczyć w testamencie.
Spadkodawca powinien znać rzeczywistą wartość składników swojego majątku, aby uniknąć nieporozumień i sporów między spadkobiercami.
W skomplikowanych sytuacjach majątkowych warto rozważyć skorzystanie z pomocy prawnika przy sporządzaniu testamentu, aby zapewnić, że wola spadkodawcy zostanie zrealizowana w sposób zgodny z jego intencjami.

Podsumowanie

Omawiane orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu ilustruje złożoność problematyki związanej z działem spadku w sytuacji, gdy spadkodawca w testamencie przyznał konkretne składniki majątku poszczególnym spadkobiercom. Z jednej strony sądy starają się respektować wolę spadkodawcy, z drugiej jednak muszą dbać o to, by dział spadku odzwierciedlał rzeczywistą wartość udziałów spadkowych ustalonych w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

W mojej praktyce radcy prawnego często spotykam się z przekonaniem klientów, że wystarczy w testamencie wskazać, kto ma otrzymać jaki składnik majątku, by uniknąć późniejszych sporów. Omawiane orzeczenie pokazuje jednak, że sytuacja jest bardziej złożona, a brak precyzji w testamencie może prowadzić do długotrwałych procesów sądowych i rozstrzygnięć, które mogą odbiegać od faktycznych intencji spadkodawcy.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy prawnej. W razie pytań lub wątpliwości w sprawach spadkowych, zapraszam do kontaktu z moją kancelarią.

Radca prawny Bartosz Kowalak
ul. Mickiewicza 18a/3
60-834 Poznań
tel. +48 61 2224963