Wyłączenie spod schedy a zachowek – istotna różnica z praktyki prawnika

 

Jako prawnik specjalizujący się w prawie spadkowym i prowadzący sprawy w Poznaniu, często spotykam się z nieporozumieniami dotyczącymi skutków prawnych klauzul zawieranych w umowach darowizny. Jednym z najczęstszych błędnych przekonań jest to, że zwolnienie z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową chroni obdarowanego przed roszczeniami o zachowek. W niniejszym artykule wyjaśnię tę kluczową różnicę, opierając się na konkretnym orzecznictwie i praktycznych doświadczeniach.

Czym jest klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową?

W praktyce notarialnej standardem stało się umieszczanie w umowach darowizny klauzuli o treści: “Darczyńca zwalnia obdarowanego z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową”. Podstawą prawną takiego zwolnienia jest art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że:

“Jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.”

Klauzula ta ma więc bardzo konkretny cel – wyłącza daną darowiznę z rozliczeń dokonywanych między spadkobiercami ustawowymi przy dziale spadku. Ma to znaczenie wyłącznie w kontekście równości podziału majątku spadkowego między spadkobiercami ustawowymi.

Dwie różne instytucje prawne – dział spadku a zachowek

Aby zrozumieć, dlaczego klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę nie chroni przed roszczeniami o zachowek, konieczne jest rozróżnienie dwóch odrębnych instytucji prawa spadkowego:

1. Dział spadku – dotyczy podziału majątku spadkowego między spadkobiercami powołanymi do dziedziczenia (czy to z ustawy, czy z testamentu). Przy dziale spadku, zgodnie z art. 1039-1045 k.c., dokonuje się zaliczenia darowizn na schedę spadkową, aby wyrównać udziały spadkobierców.

2. Zachowek – to instytucja chroniąca najbliższych członków rodziny pominiętych w testamencie lub otrzymujących mniej niż wynikałoby to z dziedziczenia ustawowego. Zachowek oblicza się na podstawie art. 991-1011 k.c., uwzględniając tzw. substrat zachowku, który obejmuje wartość spadku oraz doliczone darowizny.

Kluczowa różnica polega na tym, że doliczenie darowizn do substratu zachowku (art. 993-995 k.c.) i zaliczenie darowizn na schedę spadkową (art. 1039-1043 k.c.) to zupełnie różne mechanizmy prawne, służące innym celom i podlegające innym regułom.

Stanowisko orzecznictwa – jednoznaczna interpretacja

Sądy wielokrotnie potwierdzały, że klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową nie ma znaczenia dla obliczania zachowku. W sprawie rozpoznanej przez Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19), sąd jednoznacznie stwierdził:

“Poza tym zwolnienie z art. 1039 kc z obowiązku zaliczenia tej darowizny na schedę spadkową było irrelewantne dla roszczenia o zachowek, gdyż przepis ten dotyczy odrębnej instytucji działu spadku.”

Podobnie wypowiadał się Sąd Najwyższy w wielu orzeczeniach, podkreślając autonomiczny charakter instytucji zachowku i niezależność zasad jego obliczania od kwestii związanych z zaliczaniem darowizn na schedę spadkową.

Przykład praktyczny z sali sądowej

Aby lepiej zobrazować tę różnicę, przedstawię przykład z mojej praktyki zawodowej w Poznaniu:

Pan Andrzej miał trzech synów: Piotra, Pawła i Jana. W 2010 roku darował Piotrowi nieruchomość wartą 300.000 zł, umieszczając w umowie klauzulę zwalniającą go z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową. W 2020 roku Pan Andrzej zmarł, pozostawiając testament, w którym cały pozostały majątek (wart 100.000 zł) zapisał Pawłowi, pomijając Jana.

Jan wystąpił o zachowek. Przy jego obliczaniu sąd uwzględnił zarówno wartość spadku (100.000 zł), jak i wartość darowizny na rzecz Piotra (300.000 zł), mimo zawartej w umowie klauzuli o wyłączeniu zaliczenia na schedę spadkową. Substrat zachowku wyniósł więc 400.000 zł, a zachowek należny Janowi (jako 1/6 tego substratu) – 66.666 zł.

Gdyby Andrzej nie pozostawił testamentu, a jego spadkobiercy dokonywali działu spadku, wówczas klauzula o zwolnieniu z zaliczenia miałaby znaczenie – Piotr nie musiałby zaliczać wartości otrzymanej darowizny na poczet swojego udziału spadkowego.

Aspekty praktyczne – co powinien wiedzieć obdarowany?

Z mojego doświadczenia jako prawnika prowadzącego sprawy spadkowe w Poznaniu wynika, że świadomość różnicy między zaliczeniem na schedę a zachowkiem jest kluczowa dla prawidłowego planowania sukcesji majątkowej. Oto najważniejsze aspekty praktyczne:

1. Klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową nie chroni przed roszczeniami o zachowek – darowizna będzie doliczona do substratu zachowku niezależnie od tej klauzuli.

2. Darowizna na rzecz spadkobiercy ustawowego jest zawsze doliczana do substratu zachowku – niezależnie od tego, kiedy została dokonana.

3. Darowizna na rzecz osoby spoza kręgu spadkobierców ustawowych lub uprawnionych do zachowku nie jest doliczana do substratu zachowku, jeśli została dokonana dawniej niż przed dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 k.c.).

4. Jedynym sposobem na wyłączenie darowizny z obliczeń zachowku jest spełnienie przesłanek z art. 994 k.c. – dotyczy to darowizn drobnych, zwyczajowo przyjętych oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku, dokonanych dawniej niż przed dziesięciu laty przed otwarciem spadku.

Argumenty obrony przed roszczeniem o zachowek

Skoro klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę nie chroni przed roszczeniami o zachowek, jakie argumenty może podnieść obdarowany?

1. Brak wzbogacenia – zgodnie z art. 1000 § 1 k.c., obdarowany jest obowiązany do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeśli obdarowany udowodni, że nie jest już wzbogacony (np. utracił przedmiot darowizny), może to ograniczyć jego odpowiedzialność.

2. Przedawnienie – roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu (art. 1007 § 1 k.c.).

3. Nadużycie prawa – w wyjątkowych przypadkach można podnieść argument, że dochodzenie zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.). Trzeba jednak pamiętać, że sądy bardzo ostrożnie podchodzą do tego zarzutu w sprawach o zachowek.

Należy podkreślić, że w cytowanej sprawie z Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda żaden z tych argumentów nie odniósł skutku, co pokazuje, jak trudno jest bronić się przed roszczeniem o zachowek.

Praktyczne wskazówki dla darczyńców i obdarowanych

Na podstawie doświadczeń z sali sądowej mogę sformułować kilka praktycznych wskazówek:

Dla darczyńców:

1. Świadoma decyzja – podejmując decyzję o darowiźnie, należy mieć świadomość potencjalnych roszczeń o zachowek.

2. Planowanie majątkowe – warto rozważyć inne formy dysponowania majątkiem, np. umowę dożywocia, która nie podlega zaliczeniu do substratu zachowku.

3. Testament – można w testamencie powołać do spadku osoby uprawnione do zachowku, przyznając im udziały odpowiadające wysokości zachowku, co zminimalizuje ryzyko późniejszych roszczeń.

Dla obdarowanych:

1. Świadomość ryzyka – należy mieć świadomość, że klauzula zwolnienia z zaliczenia na schedę spadkową nie chroni przed roszczeniami o zachowek.

2. Dokumentowanie wydatków – warto dokumentować wszelkie wydatki związane z przedmiotem darowizny, które mogą świadczyć o zmniejszeniu wzbogacenia.

3. Konsultacja prawna – w przypadku otrzymania znaczącej darowizny, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, aby odpowiednio zabezpieczyć swoje interesy.

Podsumowanie

Klauzula zwolnienia z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową, choć powszechnie stosowana w praktyce notarialnej, nie chroni obdarowanego przed roszczeniami o zachowek. Są to dwie odrębne instytucje prawne, służące różnym celom. Zaliczenie na schedę dotyczy relacji między współspadkobiercami przy dziale spadku, podczas gdy zachowek stanowi minimalną ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy.

Jak potwierdza orzecznictwo, w tym cytowane orzeczenie Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, darowizna będzie uwzględniana przy obliczaniu zachowku niezależnie od tego, czy zawiera klauzulę zwalniającą z zaliczenia na schedę spadkową. Świadomość tej różnicy jest kluczowa dla prawidłowego planowania sukcesji majątkowej i uniknięcia nieporozumień, które często prowadzą do kosztownych sporów sądowych.