Zachowek a darowizny – jak sądy ustalają wartość darowizn przy obliczaniu zachowku

W mojej praktyce zawodowej często spotykam się z wątpliwościami dotyczącymi ustalania wartości darowizn przy obliczaniu zachowku. Klienci pytają: “Czy liczy się wartość z dnia darowizny, czy z dnia orzekania? A co z remontami i nakładami na nieruchomość?” Postaram się wyjaśnić te kwestie w oparciu o przepisy i aktualne orzecznictwo.

Zasady wyceny darowizn na potrzeby zachowku

Podstawową zasadę znajdziemy w art. 995 § 1 Kodeksu cywilnego. Jest ona dość jasna – wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Co to oznacza w praktyce?

Stan z chwili darowizny oznacza, że bierzemy pod uwagę fizyczny stan rzeczy (np. nieruchomości) jaki był w momencie dokonania darowizny. Jeśli więc ktoś dostał działkę bez domu, a potem wybudował na niej willę, to na potrzeby zachowku liczymy wartość pustej działki, bo taki był jej stan w chwili darowizny.

Ceny z chwili ustalania zachowku oznaczają, że stosujemy aktualne ceny rynkowe do wyceny przedmiotu darowizny według jego stanu z chwili darowizny.

Tę zasadę doskonale ilustruje orzeczenie Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, z dnia 6 października 2021 r., sygn. akt V C 932/19. W uzasadnieniu wyroku sąd stwierdził:

“(…) do substratu zachowku należało właśnie zaliczyć powyższą darowiznę udziału w zabudowanej nieruchomości i to o wartości przedmiotu darowizny obliczonej według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 kc).”

Praktyczny przykład z orzecznictwa

We wspomnianej sprawie sąd rozpatrywał przypadek, gdzie spadkodawczyni dokonała darowizny udziału w nieruchomości na rzecz syna.

Po śmierci spadkodawczyni wnuki (reprezentujące zmarłą córkę spadkodawczyni) wystąpiły o zachowek.

Kluczowe było ustalenie wartości darowizny do obliczenia zachowku.

Sąd zlecił biegłemu wycenę, który określił:

Wartość nieruchomości wg stanu na dzień darowizny i cen aktualnych
Wartość nieruchomości wg stanu i cen aktualnych
Wartość nakładów poniesionych na nieruchomość

W wyroku sąd jednoznacznie przesądził, że do obliczenia zachowku przyjmuje pierwszą wartość, czyli:

“Ustalono zaś w toku procesu wartość tej darowizny wynosiła 25/40 części ustalonej wartości całej nieruchomości, która wynosi 320.000 zł, co daje kwotę 200.000 zł (= 24/40 x 320 tys. zł)”

Nakłady na nieruchomość a wartość zachowku

Ważną kwestią, która często budzi wątpliwości, jest wpływ remontów i ulepszeń na wartość nieruchomości przyjmowaną do obliczenia zachowku. Tu również orzeczenie Sądu Rejonowego w Poznaniu dostarcza jasnej odpowiedzi:

“(…) podnoszone nakłady w żaden sposób nie wpływały na utrzymanie stanu całego budynku, czy na podwyższenie wartości darowizny, a w konsekwencji wartości wynikającego z niej roszczenia o zachowek. Wszakże, jak już wyżej wyjaśniono, wartość przedmiotu darowizny została obliczona według stanu z chwili jej dokonania.”

To oznacza, że jeśli obdarowany po otrzymaniu darowizny dokonał remontów czy ulepszeń, to nie mają one wpływu na wartość darowizny przyjmowaną dla celów obliczenia zachowku. Liczy się stan z dnia darowizny – ani lepszy, ani gorszy.

Wnioski praktyczne dla spadkobierców

Z powyższych zasad wynikają praktyczne wskazówki zarówno dla osób dochodzących zachowku, jak i zobowiązanych do jego zapłaty:

Jeśli jesteś uprawniony do zachowku, a spadkodawca dokonał darowizny wiele lat temu, może to działać na twoją korzyść – zwłaszcza gdy wartość nieruchomości znacznie wzrosła.
Jeśli otrzymałeś darowiznę i zainwestowałeś w nią znaczne środki (remont, rozbudowa), te nakłady nie będą uwzględnione przy obliczaniu zachowku, co działa na twoją korzyść.
Warto zachować dokumentację stanu nieruchomości z chwili darowizny (zdjęcia, protokoły, opisy) – mogą być bezcenne przy późniejszych sporach.

W mojej praktyce zawodowej często spotykam się z błędnymi przekonaniami w tej kwestii. Na przykład obdarowani sądzą, że mogą odliczyć od wartości zachowku koszty remontów, jakie ponieśli po otrzymaniu darowizny. Jak wynika z omówionego orzeczenia, takie stanowisko jest błędne.

Podsumowanie

Zasady ustalania wartości darowizn przy obliczaniu zachowku są uregulowane w sposób dość jasny w prawie spadkowym. Stan z chwili dokonania darowizny i ceny aktualne – to podstawowa reguła, którą sądy konsekwentnie stosują, co potwierdza cytowane orzeczenie.

Jeśli masz wątpliwości dotyczące obliczania zachowku w twojej konkretnej sytuacji, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie spadkowym, który pomoże ocenić, jakie elementy będą brane pod uwagę przy wycenie darowizn.

Disclaimer: Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej. Każda sprawa spadkowa jest indywidualna i wymaga analizy konkretnego stanu faktycznego. W celu uzyskania pomocy prawnej w sprawach zachowku, zapraszam do mojej kancelarii.

Kancelaria Radcy Prawnego Bartosz Kowalak
ul. Mickiewicza 18a/3
60-834 Poznań
tel. +48 61 2224963