Zachowek po darowiźnie – kiedy i jak skutecznie dochodzić swoich praw?

Jako prawnik specjalizujący się w sprawach spadkowych w Poznaniu, często spotykam się z sytuacjami, gdy spadkodawca jeszcze za życia rozporządził znaczną częścią majątku poprzez darowizny, pomijając niektórych spadkobierców ustawowych. Co można zrobić w takiej sytuacji? Kiedy i od kogo można domagać się zachowku? Jak skutecznie dochodzić swoich praw?

Kiedy można żądać zachowku po darowiźnie?

Kluczowym przepisem w tej materii jest art. 1000 § 1 Kodeksu cywilnego, który stanowi:

“Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.”

Z przepisu tego wynikają dwa podstawowe warunki:

Brak możliwości uzyskania zachowku od spadkobiercy (zasada subsydiarności)
Darowizna musi podlegać doliczeniu do spadku

Praktyka pokazuje, że najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy spadkodawca rozdysponował cały majątek poprzez darowizny, a więc w spadku praktycznie nic nie zostało. W takim przypadku pierwszy warunek jest automatycznie spełniony – od spadkobiercy nie da się uzyskać zachowku, bo po prostu nie ma z czego go wypłacić.

Od kogo można żądać zachowku?

Roszczenie o zachowek można kierować do obdarowanych, przy czym istotna jest kolejność dochodzenia. Zgodnie z art. 1000 § 3 k.c.:

“Jeżeli obdarowany wyzbył się przedmiotu darowizny, ponosi on odpowiedzialność w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.”

W praktyce oznacza to, że:

W pierwszej kolejności roszczenie kierujemy do spadkobiercy
Jeśli to nie przynosi rezultatu, kierujemy je do obdarowanych, zaczynając od tych, którzy otrzymali darowizny najpóźniej

Co istotne, jeśli kilka osób otrzymało darowizny w tym samym czasie, odpowiadają one solidarnie, co znacząco ułatwia dochodzenie roszczeń.

Ważna kwestia – doliczanie darowizn do spadku

Nie wszystkie darowizny podlegają doliczeniu do spadku na potrzeby obliczenia zachowku. Artykuł 994 k.c. wyłącza z doliczenia:

Darowizny drobne, zwyczajowo przyjęte
Darowizny dokonane dawniej niż przed dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku

Warto zwrócić uwagę na drugą przesłankę – darowizny na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku doliczamy zawsze, niezależnie od czasu ich dokonania!

Jak obliczyć wysokość zachowku po darowiźnie?

Obliczenie zachowku po darowiźnie wymaga kilku kroków:

Ustalenie, kto jest uprawniony do zachowku i w jakiej wysokości (zwykle 1/2 lub 2/3 udziału spadkowego)
Określenie wartości spadku
Doliczenie do spadku wartości darowizn podlegających doliczeniu
Obliczenie wartości zachowku od tak ustalonej podstawy
Odjęcie tego, co uprawniony już otrzymał

Warto pamiętać, że zgodnie z art. 995 § 1 k.c., wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W praktyce oznacza to, że jeśli przedmiotem darowizny była np. nieruchomość, to bierzemy pod uwagę jej stan fizyczny z daty darowizny, ale wartość według aktualnych cen rynkowych.

Praktyczne wskazówki dotyczące dochodzenia zachowku

Na podstawie doświadczeń z prowadzonych przeze mnie spraw w Poznaniu, mogę przekazać kilka praktycznych wskazówek:

Zbierz kompletną dokumentację. Musisz zgromadzić akty zgonu, dokumenty potwierdzające pokrewieństwo, testament (jeśli istnieje), akty notarialne darowizn.
Wystąp o stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie dziedziczenia. To formalny dokument potwierdzający, kto jest spadkobiercą.
Ustal wartość darowizn. W przypadku nieruchomości może być konieczna opinia rzeczoznawcy.
Wystosuj przedsądowe wezwanie do zapłaty. Daj obdarowanemu szansę na dobrowolne spełnienie świadczenia.
W razie braku reakcji, złóż pozew o zachowek. Pamiętaj o konkretnym określeniu żądania i dołączeniu wszystkich dowodów.

Terminy przedawnienia – o czym musisz pamiętać!

Kwestia przedawnienia roszczeń o zachowek po darowiźnie jest kluczowa. Zgodnie z art. 1007 § 1 k.c., roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Jeśli zaś dziedziczenie następuje na podstawie ustawy, termin ten liczy się od dnia śmierci spadkodawcy.

W praktyce często spotykam się z przypadkami, gdy uprawnionym nie udaje się dochodzić zachowku właśnie z powodu przedawnienia. Dlatego tak ważne jest szybkie działanie po śmierci spadkodawcy.

Studium przypadku z poznańskiego sądu

W sprawie rozpatrywanej przez Sąd Rejonowy Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu (sygn. akt V C 932/19), powodowie skutecznie dochodzili zachowku od obdarowanego. Spadkodawczyni jeszcze za życia darowała synowi udział w nieruchomości, a następnie w testamencie powołała go do całości spadku, pomijając pozostałe dzieci.

Sąd uznał roszczenie za zasadne, stwierdzając m.in.:

“Uprawnienie do zachowku na podstawie art. 991 kc w zw. z art. 1000 § 1 kc w zw. z art. 1002 kc przysługuje zatem D. B. oraz J. B.”

Co istotne, sąd odrzucił argumentację pozwanego, że sprzedał już darowaną nieruchomość, uznając, że:

“…pozwany był i jest nadal wzbogacony i to do pełnej ustalonej wartości darowizny nieruchomości.”

Wyrok ten potwierdza, że samo zbycie przedmiotu darowizny nie zwalnia z odpowiedzialności za zachowek, jeśli obdarowany nie udowodni, że jego wzbogacenie faktycznie ustało.

Podsumowanie

Dochodzenie zachowku po darowiźnie wymaga dokładnego przygotowania i znajomości przepisów. Kluczowe znaczenie ma wykazanie wartości darowizny, a w przypadku kierowania roszczenia do obdarowanego – udowodnienie, że zachowku nie można uzyskać od spadkobiercy.

Jako radca prawny prowadzący sprawy spadkowe w Poznaniu, mogę potwierdzić, że sądy coraz częściej stają po stronie uprawnionych do zachowku, uznając potrzebę ochrony ich interesów majątkowych, nawet jeśli spadkodawca próbował je obejść poprzez darowizny. Jednak sukces w tych sprawach zależy w dużej mierze od odpowiedniego przygotowania i szybkiego działania.